زنگ‌تفریح شماره ۱۵۸
یاخته‌های بنیادی، یاخته‌های تمایز نیافته‌ای هستند که می‌توانند به یاخته‌های تخصصی شده تمایز پیدا کنند و یا از راه میتوز تقسیم‌های سلولی انجام دهند و یاخته‌های بنیادی بیشتری ایجاد کنند. این یاخته‌ها در موجودات چند سلولی یافت می‌شوند. در پستانداران دو نوع سلول بنیادی وجود دارد: یاخته‌های بنیادی جنینی که از توده‌ی سلولی داخلی بلاستوسیست (blastocyst) به دست می‌آیند، و یاخته‌های بنیادی بالغین که در بافت‌های مختلف بدن افراد بالغ یافت می‌شوند. در موجودات بالغ سلول‌های بنیادی به همراه سلول‌های پروجنیتور (progenitor) به صورت سیستم ترمیمی برای بدن عمل می‌کنند، و بافت‌های آسیب‌دیده‌ی بدن بالغ را بازسازی و جایگزین می‌کنند. (یاخته‌های پروجنیتور زاده‌های یاخته‌های بنیادی هستند که هنوز تخصصی نشده‌اند، اما کمی تمایز یافته‌اند و می‌توانند فقط به یک یا چند نوع سلول تخصصی تمایز پیدا کنند. توان آن‌ها برای انجام تقسیمات سلولی نیز کمتر از یاخته‌های بنیادی است و می‌توانند تعداد محدودی تقسیم سلولی انجام دهند. این یاخته‌ها در ترمیم بافت نقش دارند.) در جنین در حال تکوین، یاخته‌های بنیادی می‌توانند به تمام انواع یاخته‌های تخصصی تمایز یابند. همچنین می‌توان بلافاصله بعد از تولد، یاخته‌های بنیادی را از خون بند ناف جدا کرد.
یاخته‌های بینادی چندین منشا متفاوت دارند.
۱. یاخته‌های بنیادی جنینی: این یاخته‌ها در توده‌ی مرکزی بلاستوسیست قرار گرفته‌اند، و می‌توانند به صورت نا‌متناهی تقسیم شوند. این سلول‌ها به دلیل تمایز‌نیافته بودن، توانایی تمایز و تبدیل به تمام انواع سلول‌های بدن را دارند. به این نوع یاخته‌ها پرتوان می‌گویند، زیرا هنوز سرنوشت سلولی آن‌ها تعیین نشده است و توانایی تمایز به انواع سلول‌ها را دارند.
۲. یاخته‌های بنیادی پیکری (یا یاخته‌های بنیادی بالغین): این یاخته‌ها در بافت‌های بدن افراد بالغ یافت می‌شوند. نقش آن‌ها ترمیم و بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده و یا کهنه‌شده است. سه منبع قابل دسترسی برای یاخته‌های بنیادی بالغین با منشا خودی در انسان وجود دارد:
الف) مغز استخوان، که با استحصال توسط سوراخ کردن استخوان برداشت می‌شود.
ب) بافت چربی یا سلول‌های لیپیدی (adipose tissue)، که با لیپوساکشن به دست می‌آید.
پ) خون، که از این روش به دست می‌آید: خون گرفته شده از دهنده از دستگاهی عبور می‌کند که یاخته‌های بنیادی را از خون جدا می‌کند، و بقیه‌ی خون به دستگاه گردش خون فرد دهنده باز می‌گردد.
۳. یاخته‌های بنیادی القا شده‌ی پرتوان (Induced Pluripotent Stem Cells): این یاخته‌ها توسط انسان در آزمایشگاه ساخته شده اند. برای ایجاد این سلول‌ها از سلول‌های بدن خود شخص بیمار استفاده می‌شود. این یاخته‌های بنیادی از یاخته‌های قابل دسترس مانند یاخته‌های بافت چربی، پوست، و فیبروبلاست (یاخته‌های بافت پیوندی) ساخته می‌شوند؛ به این صورت که پس از جدا کردن این یاخته‌ها از بدن و رشد دادن آن‌ها در محیط کشت، عوامل برگشت‌دهنده‌ی برنامه‌ی سلولی به محیط کشت اضافه می‌شود، که باعث برگشت تمایز در این یاخته‌ها می‌شود. به این ترتیب از یاخته‌های تمایزیافته‌ی بدن که توانایی تبدیل و تمایز به سایر سلول‌ها را ندارند، می‌توان یاخته‌های بنیادی پرتوان به دست آورد.
۴. یاخته‌های بنیادی جنینی تاگ‌سازی‌شده (Cloned): این یاخته‌ها نیز به دست انسان در آزمایشگاه ساخته می‌شوند. پس از جدا کردن یاخته‌های پیکری از بدن شخص بیمار، هسته‌ی این یاخته را خارج می‌کنند و وارد یک تخمک که هسته‌اش را قبلاً خارج کرده‌اند می‌کنند. تخمک باعث تغییر برنامه‌ی دی‌ان‌ایِ یاخته‌ی پیکری می‌شود و مانند یک سلول تخم تازه‌لقاح‌یافته شروع به رشد می‌کند. وقتی به مرحله‌ی بلاستوسیست رسید، می‌توان یاخته‌های بنیادی را از توده‌ی یاخته‌ای داخلی بلاستوسیست جدا کرد. این یاخته‌های بنیادی دی‌ان‌ایِ کاملاً مشابه یاخته‌های پیکری شخص بیمار دارند. به دلیل اینکه بلاستوسیست یک نسخه‌ی شبیه‌سازی شده از فرد است و به خاطر ممنوعیت شبیه‌سازی انسان، این روش به خاطر تناقضات اخلاقی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
از یاخته‌های بنیادی می‌توان برای ساخت بافت یا اندام جدید برای افرادی که به پیوند بافت یا اندام نیاز دارند استفاده کرد. استفاده از یاخته‌های بنیادی با منشا خودی این فایده را دارد که دستگاه ایمنی فرد گیرنده، بافت یا اندام پیوندزده‌شده را پس نمی‌زند. در حالی که در پیوندهای با منشا غیرخودی، دستگاه ایمنی بافت یا اندام پیوندزده‌شده را به عنوان عامل مهاجم شناسایی می‌کند و شروع به نابود کردن آن می‌کند، و در این نوع پیوندها نیاز به استفاده از داروهای سرکوب‌گر دستگاه ایمنی است.
مورد استفاده‌ی دیگر یاخته‌های بنیادی آزمایش داروهای جدید بر روی کشت‌های سلولی به جای افراد داوطلب است. مثلاً می‌توان برای سنجش میزان سمی بودن یک دارو برای کبد بیماران، آن دارو را بر روی بافت کبدی که از یاخته‌های بنیادی در آزمایشگاه کشت داده شده است، استفاده کرد.
به هرحال هنوز برای استفاده از یاخته‌های بنیادی نیاز به انجام تحقیقات زیادی است.
در این‌جا می‌توانید خبری در باره‌ی کشف تازه‌ای در مورد یاخته‌های بنیادی بخوانید.