بعد از دوره‌ي ابتدايي دوره‌ي راهنمايي را در مدرسه‌ي «قدسيه‌ي تبريز» طي كرده و پس از آن وارد دبيرستان «فرزانگان» تبريز شدم؛ ما اولين گروه از محصلين دبيرستان «فرزانگان» بوديم.

سال سوم در المپياد فيزيك شركت كردم؛ در آن سال اين مسابقه‌ها در كشور چين برگزار مي‌شد.

پس از قبولي در المپياد به تهران آمده و سال آخر دبيرستان را در تهران گذراندم.

سپس در دانشگاه شروع به تحصيل كرده و در رشته‌ي فيزيك دانشگاه صنعتي شريف مشغول به تحصيل شدم.

در سال سوم دانشگاه (1376) با همسرم - كه ايشان هم محقق رشته‌ي فيزيك انرژي‌هاي بالا هستند - ازدواج كردم.

در سال 1377 پس از اخذ مدرك ليسانس وارد دوره‌ي فوق‌ليسانس شدم.

به‌همين دليل دوره‌ي دو‌ساله‌ي فوق‌ليسانس را در يك‌سال سپري كرده و همراه همسرم به ايتاليا رفتم. در ايتاليا در امتحان ورودي «سيسا» (SISSA) (International School for Advanced Studies) - كه يك مؤسسه‌ي بين‌المللي پ‍‍‍ژوهشي است - قبول شده و شروع به تحصيل در دوره‌ي دكترا كردم.

در اين مؤسسه سال اول دوره‌ي دكترا به اين شكل است كه دانشجويان عموماً واحدهاي درسي را مي‌گذرانند و كارهاي پژوهشي انجام نمي‌دهند.

من پروژه‌اي را - كه به‌تنهايي و با اندك راهنمايي‌هايي از يكي از اساتيدم به‌انجام رسانده بودم - پيش ايشان بردم و پروفسور به من گفتند: آن را مطالعه كرده من را راهنمايي مي‌كنند.

علي‌رغم همه‌ي تلاش‌هايي كه من كرده بودم تا اين‌كار بي‌عيب و كامل باشد از نظر ايشان كار خيلي ضعيف و ساده‌انديشانه بود و به‌گفته‌ي ايشان خيلي از مسائل را در آن رعايت نكرده بودم!

«الكسي اسميرنف» (Alexy Smirnov)

من ابتدا ناراحت شدم! چون تا به‌آن موقع با چنين برخوردي روبه‌رو نشده بودم.

معمولاً سعي مي‌كنم كارهايم را به‌نحو احسن انجام ‌‌دهم و تا آن زمان هميشه كارهايم مورد تأييد بود. ولي حدود استانداردهاي ايشان خيلي بالا بوده و به‌سختي دانشجو مي‌پذيرفتند.

استاد گفت:

اين پروژه اصلاً براي چاپ مناسب نيست.

اما با اين وجود احساس كردم استاد مايل است كه من دانشجويش باشم.

ايشان دير دانشجو قبول مي‌كنند چون دانشجويي در آن مقطع براي استاد، مسؤوليت‌هاي زيادي دارد و بايد حتماً روي يك پروژه‌ي مشترك با دانشجو كار كنند و ايشان هم به‌دليل اين‌كه از دانشجويان‌شان حمايت همه‌جانبه مي‌كنند با اكراه دانشجو مي‌پذيرند.

تصميم گرفتم تلاشم را افزايش دهم تا به استاد ثابت كنم استحقاق اين را دارم كه دانشجوي ايشان باشم. بعد از مدتي استاد با خواسته‌ي من موافقت كرد؛ اين موضوع به پيشرفت و افزايش بنيه‌ي علمي من خيلي كمك كرد.

هنوز بيش‌تر از دو ماه از شروع كارم با استاد نگذشته بود كه همسرم يك موقعيت پسادكتراي (PHD) ديگر از كشور امريكا گرفت و من مجبور شدم با وجود تلاش بسياري كه براي پذيرفته شدن خودم توسط استاد كرده بودم وسط انجام كار پروژه به‌‌همراه همسرم به امريكا سفر كنم؛ اين كار برايم خيلي مشكل بود.

در همايش‌هاي مختلفي كه شركت داشتم سعي مي‌كردم در تمام سمينارها حضور داشته باشم.

هم‌چنين خارج از زمان سمينار با اساتيد صحبت كرده و به كار‌هايي كه انجام مي‌دادم اشاره مي‌كردم و سؤال‌هايم را از آن‌ها مي‌پرسيدم. ارتباط برقرار كردن به اين شكل براي پيشرفت كار علمي خيلي‌خيلي مهم است.‌ البته بايد گفت كه انرژي زيادي هم از شخص مبتدي مي‌گيرد!

البته با اين‌كار، چيز‌هاي زيادي را از دست دادم. چون وقتي يك دانشجو براي پروژه‌ي دكترا روي يك موضوع خاص كار مي‌كند - از آن‌جايي كه بعد از مدتي با آن مطلب كاملاً آشنا مي‌شود - مي‌تواند تعداد زيادي مقاله در آن زمينه بنويسد. به اين ترتيب در جمع علمي، اين شاخه از پژوهش با نام او گره مي‌خورد و شناخته مي‌شود. در نتيجه مقاله‌ها‌‌ي چنين شخصي بيش‌تر مورد توجه قرار مي‌گيرد.

به‌دليل متنوع بودن موضوع‌هايي كه روي آن‌ها كار مي‌كردم نمي‌توانستم از اين قانون پيروي كنم؛ به‌همين‌خاطر براي نوشتن هريك از مقاله‌هايم مجبور بودم وقت زيادي صرف كنم تا كاملاً مورد توجه قرار گيرد.

البته از طريق پست الكترونيكي با استاد‌هاي قبلي در ارتباط هستم و با هم كار مي‌كنيم؛ اما اگر در مدتي كه خارج از كشور بودم روي موضوع‌هاي گوناگون كار نمي‌كردم توان ادامه‌ي كار بعد از پروژه‌ي دكترا را نداشتم.

زماني كه با همسرم به ايران برگشتيم روي پروژه‌هايي كه دردست داشتم شروع به‌كار كرده سعي مي‌نمودم ارتباطم را با استاد‌هاي قبلي‌ام حفظ كرده و حتي اين ارتباط را گسترش دهم و هم‌چنين از طريق پست الكترونيكي با استاد‌هاي ديگري هم - كه در سمينار‌هاي مختلف با آن‌ها آشنا شده بودم - ارتباط داشته باشم.

اگر اين ارتباط‌ها نبود شايد بعد از بازگشت به ايران نمي‌توانستم به كارم ادامه دهم.

چگونگي كارم به اين شكل است كه وقتي ايده‌اي در ذهنم دارم براي اين‌كه بتوانم نتايج يك آزمايش و نظريه‌ي كاربردي در اين آزمايش را توضيح بدهم ابتدا مقداري محاسبه‌هاي اوليه انجام داده و سپس كار را تا جايي كه در توانم باشد ادامه مي‌دهم.

همان‌طور كه مي‌دانيد دانش و آگاهي هركس محدود است.

در بعضي از موارد كه احساس مي‌كنم به‌تنهايي دانش انجام كامل پروژه را دارم به تنهايي ‌كار را انجام مي‌دهم ولي حتي در اين موارد هم مقاله‌ي به‌دست آمده را به‌طور مستقيم براي مجله ارسال نمي‌كنم. ابتدا مقاله‌ام را به دوستان و همكاراني كه با اين كار آشنايي دارند نشان مي‌دهم تا نظر‌شان را جويا شوم و اگر اشتباهي در كارم هست به من گوشزد كنند.

اين موضوع باعث مي‌شود مقاله‌هايي كه از كشور ايران ارسال مي‌شود در مقايسه با مقاله‌هاي كشوري مثل: «ايتاليا» در سطح پايين‌تري قرار داشته باشد.

كساني كه در موًسسه‌هاي معتبر و شناخته‌شده‌ي دنيا مشغول كار پژوهشي هستند هميشه قبل از اين‌كه مقاله‌ا‌شان را روي آرشيو بگذارند از استاد‌ها و محقق‌هاي ديگر نظرخواهي مي‌كنند؛ به اين شكل كه يك سمينار غير‌رسمي ترتيب مي‌دهند و در آن حاصل پژوهش‌‌هاي‌شان را به ديگر همكاران يا استاد‌هاي‌شان ارائه مي‌دهند و يا طي يك نشست دوستانه در حين صرف چاي و عصرانه(!) به تبادل‌نظر مي‌پردازند.

به اين ترتيب آگاهي خود را در زمينه‌ي مقاله‌اي كه نوشته‌اند بالا مي‌برند و اگر در نوشتن مقاله مرتكب اشتباهي شده باشند آن‌ را برطرف مي‌كنند.

در اين نشست‌ها و بحث‌ها در مورد مقاله‌هاي ارائه شده در سال‌هاي گذشته و نتايج كار ساير اساتيد صحبت به‌ميان مي‌آيد. اين امر باعث مي‌شود حتي اگر محقق يا دانشجو بعضي از مقاله‌ها را خودش نخوانده باشد با شكل كلي آن آشنايي پيدا كرده و بتواند در زمينه‌ي كاري خود از آن بهره بگيرد. اين تبادل اطلاعات باعث بالا رفتن كيفيت مقاله‌ها نيز مي‌شود.

ما در ايران اين امكان را نداريم. من و ساير اساتيد اين دوره تلاش كرديم تا اين‌گونه نشست‌ها و تبادل‌افكار را رواج دهيم. اما اين‌كار در دوره‌هاي قبلي مرسوم نبوده است.

البته قبل از ما هم سمينار‌هاي هفتگي برگزار مي‌شد اما به‌صورت تفريحي و نا‌منظم؛ به‌طور كلي در دوره‌هاي قبلي تعداد سمينار‌هايي كه بر‌گزار مي‌شد حدوداً ماهي يك‌بار بود ولي در حال حاضر به‌طور متوسط در هر هفته سه‌سمينار ترتيب داده مي‌شود.

اين موضوع را براي دانش‌اموزان گفتم تا آن‌ها بدانند كه هميشه امكان پيشرفت و تحول وجود دارد. نسل آينده مي‌تواند تغيير و تحول‌هاي مفيد ديگري ايجاد كند.

از وقتي به ايران برگشتم كم‌تر امكان بحث و گفتگو راجع ‌به ايده‌هايم را داشتم. البته هنوز هم از نظر‌هاي دانشجو‌هاي خودم و همين‌طور همسرم استفاده مي‌كنم با اين‌كه همسرم با من هم‌رشته نيست اما باز هم اظهارنظر‌هايش برايم مفيد است.

معمولاً مقاله‌هايم را براي آن گروه از همكار‌انم - كه در اين زمينه مطالعه دارند - ارسال مي‌كنم و از نظر آن‌ها هم بهره مي‌برم.

از طريق اين كار‌هاي گروهي خيلي‌چيز‌ها ياد گرفته‌ام. اين قبيل كار‌ها باعث مي‌شود معناي كار گروهي را در‌يابيم. چون همان‌طور كه مي‌دانيد ما ايراني‌ها كمي با كار گروهي مشكل داريم!

از جمله مواردي كه در انجام اين قبيل كار‌هاي پژوهشي داراي اهميت زيادي است پاسخ دادن به‌موقع و با دقت به نامه‌هايي است كه از طريق پست الكترونيكي ارسال مي‌شود. كسي كه در پاسخ دادن به اين‌گونه نامه‌ها كوتاهي كند كم‌كم از جوامع بين‌المللي طرد مي‌شود.

در ضمن براي نوشتن پاسخ اين نامه‌ها بايد وقت صرف كنيم و به‌طور كامل مطلب را توضيح دهيم و از طرح معما بپرهيزيم. چون همان‌طور كه مي‌دانيد ما به پيروي از ادبيات كلاسيك علاقه‌ي زيادي به پيچيده بيان كردن جمله‌ها داريم. اين خيلي‌خوب است و خود من هم از ادبيات كلاسيك لذت مي‌برم؛ اما اين ادبيات به‌درد كار ما نمي‌خورد!

در كار ما به‌اندازه‌ي كافي پيچيدگي وجود دارد. فيزيك و ايده‌هاي آن به‌قدر كافي پيچيده هستند. اگر بخواهيم از معما هم در توضيح‌ها‌ي‌مان استفاده كرده و باعث ايجاد ابهام شويم كار را مشكل‌تر كرده‌ايم.

چون تا آن‌جا كه من اطلاع دارم خيلي از همكاران ما در ايران همان صنايع ادبي - كه در نوشتن انشا به‌كار مي‌برند - در نوشتن مقاله‌هاي فيزيك هم استفاده مي‌كنند! اين امر باعث بي‌ميلي و كم‌توجهي خواننده‌ها به اين نوشته‌هاي علمي مي‌شود.

عقيده‌ي اين گروه اين است اگر خواننده‌ها‌ي اين‌گونه متن‌ها نتوانستند معناي علمي متن را درك كنند ايرادي متوجه نويسنده‌ي مقاله نيست و اشكال از خواننده است! اما به اين مطلب توجه ندارند كه به اين ترتيب خودشان بيش‌تر آسيب مي‌بينند.

هيچ‌يك از ما نمي‌توانيم به‌خاطر حفظ سبك خاص نوشتاري‌مان نسبت به كم شدن تعداد خواننده‌هاي مقاله‌هاي‌مان بي‌تفاوت باشيم. چون با اين طرز فكر از جامعه‌ي علمي طرد مي‌شويم و توان ايستادن در مقابل اين موج را نداريم. حتي فيزيكدان‌هاي خيلي برجسته هم اين توان را ندارند.

كسي كه بايد در روز 20 الي 30 مقاله را مطالعه و از بين آن‌ها يكي را انتخاب كند و به‌غير از اين، كار‌هاي ديگري هم از قبيل: تدريس و مقاله‌نويسي دارد فرصت كشف صنايع ادبي موجود در مقاله‌ها را پيدا نمي‌كند. در نتيجه اولويت با مقاله‌هايي است كه ساده و روان نوشته شده‌اند.

«مايكل پسكين» (Michael Peskin)

ابتدا لازم است كمي راجع‌به زمينه‌ي اين تئوري توضيح دهم:

در نظريه‌‌اي كه توسط «گلا شا»، «واينبرگ» و «عبدالسلام» نوشته شده (البته كسان ديگري هم در تأييد اين نظريه سهيم بوده‌اند اما اين سه‌نفر در رأس اين هرم قرار دارند) و به «مدل استاندارد ذره‌هاي بنيادي» معروف است.

من اين‌جا از لفظ مدل استاندارد جديد و قديم استفاده مي‌كنم. در مدل استاندارد سه نوع «نوترينو» (Neutrinos) وجود دارد. اصطلاحاً گفته مي‌شود:

سه «طعم» نوترينو موجود است.

يك آزمايش ديگر به‌نام «ال. اس. ان. دي.» (Liquid Scintillator Neutrino Detector) (LSND) در امريكا انجام شده كه در آن پديده‌اي را نشان مي‌دهد كه با مدل استاندارد «نوترينو‌ها» (Neutrinos) هم‌خواني ندارد.

براي توضيح چنين مطلبي، فرض كرده بودند كه نوترينو‌ي (Neutrino) ديگري هم وجود دارد كه بر‌همكنش آن از «نوترينو‌هاي» (Neutrinos) معمولي هم ضعيف‌تر است يعني حتي برهمكنش ضعيف هم ندارد.

زماني كه روي يك مقاله كار مي‌كردم ايده‌اي به‌ذهنم رسيد كه بر‌طبق آن مي‌توانيم توضيحي بيان كنيم كه نتايج «ال. اس. ان. دي.» (Liquid Scintillator Neutrino Detector) (LSND) و «ميني‌بون» (MiniBoone) را به‌طورهم‌زمان توضيح دهد. جزويات اين ايده در مقاله بيان شده است.

مدتي روي اين مسأله كار كردم تا متوجه شدم براي انجام اين‌ پروژه به پردازش يك‌سري از داده‌ها نياز دارم و من تكنيك‌هاي پردازش داده را بلد نيستم!

ما در دوره‌ي ليسانس و كمي هم در دوره‌ي دكترا با علم تكنيك‌هاي پردازش داده‌ها آشنايي پيدا مي‌كنيم!

اما در مورد اين آزمايش با توجه به كم بودن تعداد داده‌ها به تكنيك‌هاي پيشرفته‌تري احتياج بود كه من در آن‌ها تخصصي نداشتم. ياد‌گيري اين‌گونه تكنيك‌ها زمان زيادي مي‌برد و نياز به نگارش كدهاي كامپيوتري پيچيده داشت.

به ايشان ايميل زدم و ضمن توضيح راجع ‌به ايده‌ام از ايشان پرسيدم:

آيا مايل هستند كه با هم روي اين پروژه كار كنيم؟

ايشان پس از 2 الي 3 ساعت پس از فرستادن ايميل طي يك نامه‌ي الكترونيكي ديگر جواب من را دادند.

اين توضيح را هم بدهم كه خواندن كامل متن حاوي اين ايده 2 الي 3 ساعت زمان مي‌برد! يعني ايشان واقعاً بلافاصله بعد از خواندن آن نامه جواب من را داده بودند! به هنگام همكاري با ايشان بود كه معناي «كار گروهي» به‌معناي واقعي كلمه را فهميدم.

ايشان گفتند:

«در ايده‌ي تو سه‌نكته وجود دارد ...»

و آن سه نكته را بيان كردند. بعد پرسيد:

«آيا من درست متوجه شده‌ام»؟! (اين يكي از روش‌هاي ارتباط برقرار كردن در هنگام كار گروهي است).

من در جواب گفتم بله كاملاً درست متوجه شده‌ايد و ايشان هم براي همكاري با من در اين زمينه ابراز علاقه كردند.

روز بعد چند پلات برايم فرستاد كه اگر خودم مي‌خواستم اين پلات‌ها را رسم كنم بايد چندين‌ماه براي ياد‌گيري و نوشتن كد‌هاي كامپيوتري مربوطه وقت صرف مي‌كردم.

ايشان گفتند:

«من اين پلات‌ها را برطبق ايده‌ي تو نوشته‌ام و ظاهراً اين ايده مي‌تواند به‌درستي نتايج هر دو آزمايش را توضيح دهد».

البته بر ايده‌ي من از نظر «تئوري» ايراد‌هايي وارد بود. متغيرهاي جديدي كه من معرفي كرده بودم به‌طور كلي به «انرژي» بستگي داشت و با «انرژي» تغيير مي‌كرد و براي اين مسأله توجيه تئوريك نداشتيم.

اگر هم‌چنين توجيهي وجود داشت ما آن را بلد نبوديم!

«بله! اين ايراد وجود دارد ولي از آن‌جايي كه اين تئوري به طبيعت بستگي دارد شايد طبيعت واقعاً اين موضوع را پذيرفته باشد».

به‌اين ترتيب كار را شروع كرديم. در ابتدا بيش‌تر روي داده‌ها كار كرده و آزمايش‌هاي مختلفي انجام مي‌داديم. با طرح اين آزمايش‌ها مي‌خواستيم بدانيم آيا اين ايده در آن آزمايش‌ها تأثيرگذار است يا خير.

ماه گذشته (اين مصاحبه ابتداي سال 1387 انجام شده است). من براي همايش به «ونيز» رفتم. در اين همايش، سخنراني‌اي ارائه شده و در آن راجع‌به آزمايشي صحبت به‌ميان آمد كه طي آن متوجه شدم مدل من در اين زمينه هم تأثير‌گذار است.

اين موضوع را هم به مقاله اضافه كرديم و به‌همين صورت كم‌كم مطالبي اضافه مي‌شد.

بعد از مدتي موضوع را با استاد راهنماي قبلي‌ام درميان گذاشتم و از او پرسيدم:

«آيا مايل‌ايد نظرتان را راجع‌به اين موضوع بيان كنيد»؟!

خوشبختانه استاد ايده‌ي من را پسنديد و عليرغم مشغله‌ي كاري‌اش قبول كرد در پيشبرد كار به ما كمك كند.

استاد با توجه به تجربه‌اي كه دارد پس از مدتي كار روي پروژه به موضوع مهمي اشاره كرد كه ما به آن توجهي نكرده بوديم. اين مطلب جديد را هم به مقاله‌‌ي‌مان اضافه كرديم و توانستيم با يك همكاري سه‌نفره مقاله را به‌اتمام برسانيم و ويرايش اوليه‌ي آن را به آرشيو الكترونيكي «فيزيك انرژي‌هاي بالا» ارسال كنيم.

البته اكنون در حال كامل‌تر كردن مقاله هستيم و تا چند روز ديگر دوباره آن را ارسال مي‌كنيم (اين مصاحبه ابتداي سال 1387 انجام شده است). البته قصد داريم براي كامل‌تر شدن كار، مطلب ديگري را هم به آن اضافه كنيم كه هنوز مشغول كار روي آن هستيم.

اين تقريباً روند كار نوشتن يك مقاله است.

ما يك فرضيه طراحي كرديم. ضمن آن، هر دو را توضيح داديم. عده‌ي زيادي معتقد بودند چون «ميني‌بون» (MiniBoone) با «ال. اس. ان. دي.» (Liquid Scintillator Neutrino Detector) (LSND) هم‌خواني ندارد پس حتماً يكي از اين دو اشتباه است. اغلب فرض مي‌شود نتايج آزمايش اول يعني «ال. اس. ان. دي.» (Liquid Scintillator Neutrino Detector) (LSND) اشتباه بوده است.

چون از نظر آزمايشگاهي هنوز اشكال اين دو آزمايش پيدا نشده است ما به‌عنوان پيش‌فرض هر دو آزمايش را درست فرض كرديم.

عده‌اي در همان ابتدا گفتند شايد اين تفاوت ناشي از يك خطاي آزمايشگاهي باشد. به‌همين دليل براي پيدا كردن اين خطاها آزمايش‌هاي زيادي انجام شد. در نهايت احتمال همه‌ي اين خطاها رد شد.

قبل از اين‌كه ما مقاله‌امان را بنويسيم فرض بر اين بود كه:

مدل ما توانست نشان دهد كه توضيح ديگري هم مي‌تواند وجود داشته باشد.

البته اين مقدار كافي نيست يعني دو آزمايش با هم - براي اين‌كه يك مدل مقبول افتد - كافي نيست. مدلي كه ارائه مي‌شود بايد تعدادي پيش‌بيني داشته باشد كه بتوان آن را به واقعيت نزديك كرد.

خوشبختانه مدلي كه ما ساخته‌ايم يك پيش‌بيني كاملاً مشخص دارد كه با پيش‌بيني‌اي كه مدل استاندارد دارد كاملاً متفاوت است.

حال اگر اين آزمايش‌ها انجام بگيرند و آن‌چيزي كه ما پيش‌بيني كرديم درست باشد شاهدي است دال بر درست بودن اين مدل. در غير اين صورت مدل رد مي‌شود.

نتايج اين دو آزمايش بايد با نتايج يك آزمايش ديگر در ژاپن به‌نام «كام‌لند» (KamLAND) جمع شود و با مقايسه‌ي نتايج مي‌شود تشخيص داد كه بين مدل ما و مدل استاندارد كدام‌‌يك درست است.

آيا شما در ادامه هم براي آزمايش مدل‌تان با اين مراكز در ارتباط خواهيد بود يا اين‌كه از نتايجي كه ارائه مي‌كنند استفاده مي‌نماييد؟

اين موضوع را «زمان» روشن مي‌كند. نمي‌شود براي انجام كار روي يك بازه‌ي زماني خاص تاًكيد كرد؛ چون اين قبيل كار‌ها زمان زيادي مي‌برد. ساخته شدن اين آزمايش‌هاي فعلي هم چيزي حدود 5 الي 6 سال طول كشيده است. به‌همين خاطر از حالا نمي‌شود در مورد اين موضوع پيش‌بيني كرد.

در مورد يكي ديگر از مقاله‌هايم با يكي از اشخاصي كه در پروژه هستند نامه‌نگاري كردم و قدري اطلاعات از ايشان كسب كردم. در اين مورد لازم نبود با آزمايشگرها كار كنيم و اطلاعاتي كه روي وب وجود دارد براي كارم كافي بود.

به‌همين دليل است كه مي‌گويم اين ارتباط‌ها خيلي مهم است. توصيه‌ي من به كساني كه براي سمينار‌ها يا همايش‌ها به خارج از كشور مي‌روند اين است كه براي شكل دادن اين‌گونه ارتباط‌ها اهميت زيادي قايل باشند.