زنگ تفریح 265
بیایید با اکسید نیتروژن که به طور عمومی به نام گاز خنده یا گاز شادی شناخته می‌شود بیش‌تر آشنا شویم. در این مطلب در مورد گاز خنده و اثرات جانبی که بر بدن می‌گذارد و استفاده‌های آن به عنوان دارو صحبت خواهیم کرد.
گاز خنده که با نام گاز شادی نیز شناخته می‌شود، یک ترکیب شیمیایی با نام اکسید نیتروژن (N2O) که در آن نیتروژن دارای پایین‌ترین ظرفیتش است، می‌باشد. اکسید نیتروژن برای اولین بار توسط شیمیدان انگلیسی جوزف پریتسلی در سال 1775 ساخته شد، اما در سال 1790 توسط هامفری دیوی در جهان کاملا شناخته شد.
اکسید نیتروژن در دمای اتاق بی‌رنگ و ضداشتعال است ولی در عین حالی دارای بویی معطر و دلپذیز و حس شیرینی دارد. گاز خنده دارای استفاده‌های گوناگونی است، اما بیش‌ترین استفادهی آن به عنوان داروی بیهوشی و داروی مسکن که در دندان‌پزشکی بسیار متداول است، می‌باشد. از استفاده‌های دیگر اکسید نیتروژن در موتور ماشین‌های
مسابقه‌ای است (نیترو) که مانند کاتالیزور عمل کرده و به طور ناگهانی سرعت واکنش سوختن را افزایش می‌دهد و باعث می‌شود قدرت خروجی از موتور به مراتب بیش‌تر شود. یکی دیگر از استفاده‌های اکسید نیتروژن استفاده آن به عنوان مکمل غذایی است که به فرم اسپری که نوعی محرک است، می‌باشد و یا استفاده آن در فرآیند بسته‌بندی گوشت، اسنک و موادی که مستعد فاسد شدن می‌باشند، برای خروج باکتری‌ها می‌باشد. امروزه از اکسید نیتروژن برای سرگرمی به عنوان نوعی ماده‌ی مخدر استفاده می‌شود.
استفادهی دارویی
استفاده متداول دارویی که از اکسید نیتروژن می‌شود به عنوان داروی بیهوشی در دندان‌پزشکی است. اما از اکسید نیتروژن خالص نمی‌توان برای مدت زیادی استفاده کرد زیرا باعث کمبود اکسیژن می‌شود و در ابتدا باعث بیهوشی و در صورت ادامه پیدا کردن منجر به مرگ می‌شود.
برای همین است که برای بیهوشی در اتاق‌های عمل این گاز را با اکسیژن ترکیب می‌کنند، که کم‌ترین درصد مجاز اکسیژن 30 درصد است ولی امروزه از نسبت 70 درصد اکسیژن و 30 درصد اکسید نیتروژن برای بیهوشی استفاده می‌کنند.
این ترکیب (اکسیژن و اکسید نیتروژن) در مجاری تنفس پخش می‌شود، بر روی ماسکی که بر روی صورت بیمار قرار دارد بخشی وجود دارد که بازدم بیمار را می‌کشد تا جلوگیری کند از اینکه بخشی از گاز اکسید نیتروژن خارج شود و توسط دکتر یا پرستاران استنشاق شود. بنابر غلظت اکسید نیتروژن بیمار سریع‌تر به حالت بیهوشی می‌رود اما مراحل بیهوش شدن بیمار به شرح زیر است:
1) کم‌کم احساس می‌کند که سرش سبک شده‌است و یک حس خارش در دست و پا ایجاد می‌شود . 2) در مرحله‌ی دوم یک حس گرمایی در بیمار ایجاد می‌شود. 3) در این مرحله بیمار کاملا سبک می‌شود و در یک حس خوشی فرو می‌رود. 4) در مرحله‌ی پایانی بیمار خواب‌آلود شده و دیگر قادر به صحبت یا حرکت نمی‌باشد.
اگر مقدار بیهوش‌کننده از حد معین بیش‌تر شود اولین اثر جانبی که پدیدار می‌شود حالت تهوع است.
اثرات جانبی
به واسطه‌ی استنشاق بیش از حد اکسید نیتروژن سرعت عمل دم و بازدم کاهش یافته و همین باعث کاهش هوای ورودی کاهش اکسیژن تهیه شده در شش‌ها می‌شود؛ کمبود اکسیژن می‌تواند باعث ایجاد صدمات مغزی و ادامه‌ی این شرایط فرد را به حالت کما می‌برد. حال اگر فرد در این حالت شروع به استفراغ کند، راه گلو بسته شده و احتمال خفگی ومرگ را مهیا می‌کند. با اینکه گاز خنده را به عنوان بیهوش‌کننده (یا تسکین‌دهنده) بی‌خطر می‌شناسیم اما هرگز نمی‌توان از عوارض جانبی که در اثر استفادهی بیش‌از حد آن یا مناسب نبودن درصد اکسیژن و اکسید نیتروژن ایجاد می‌شود صرفه‌نظر کرد. عوارض جانبی آن را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
1) همان‌طور که گفته‌شد حالت تهوع اولین و شایع‌ترین اثر جانبی استفاده از گاز خنده است که بی‌اشتهایی را در بعد از عمل به دنبال دارد.
2) اگر در ترکیب بیهوشی بیش‌از 90 درصد اکسید نیتروژن باشد می‌تواند به سرعت باعث بیهوشی و ایجاد صدماتی بر روی اندام حیاتی بدن مخصوصا مغز شود. در برخی موارد نیز باعث خون‌ریزی داخلی و حتی سکته‌ی قلبی می‌شود.
3) دیگر اثرات جانبی آن بی‌حسی دست و پا سرگیجه و خستگی است. در صورت مصرف نادرست آن می‌تواند باعث ایجاد اختلالات عصبی شود، که به خاطر تاثیری است که گاز خنده بر ویتامین b12 انباشته شده در بدن می‌گذارد و فقدان این ویتامین باعث مشکلات عصبی می‌شود.
4) استفاده گاز خنده برای افراد باردار، افرادی که دارای بیماری‌های ریوی و شریانی هستند منع شده‌است.
اگرچه گاز خنده به عنوان دارویی بی‌خطر درنظر گرفته شده و استفاده از آن متداول است ولی هرگز نباید اثرات جانبی آن را نادیده گرفت. اگر از هرگونه مصرف سر خود این دارو برای سرگرمی و ایجاد حس خوشی خودداری شود و در صورت ایجاد هرگونه مشکلی بعد از عمل که از داروی بیهوشی استفاده شده‌است پزشک خود را در جریان بگذارید می‌توان این دارو را به عنوان یک داروی بیهوشی بی‌خطر شناخت.