|
آشنایی با زلزله
زلزله
زلزله یا زمین لرزه از آزاد شدن ناگهانی انرژی انباشته شده در سنگ‌های پوسته زمین به‌وجود می‌آید. این آزاد شدن انرژی از نقطه‌ای در عمق زمین به‌نام کانون زلزله آغاز و با رها شدن انرژی به صورت امواج، باعث لرزش سطح زمین می‌شود. در صورت رعایت نکردن استانداردها و آیین‌نامه‌ها در ساخت ساختمان‌ها و سازه‌ها، این لرزش منجر به آسیب و تخریب آن‌ها می‌شود.
علل وقوع زلزله
زلزله‌ها به دلایل گوناگون رخ می‌دهند:
· حرکت صفحات پوسته زمین؛
· فوران گدازه‌های آتشفشانی؛
· فعالیت‌های مربوط به بشر مانند ساخت سدهای بزرگ.
مهمترین و اصلی‌ترین دلیل وقوع زلزله، حرکت‌های صفحه‌های پوسته زمین است. آزاد شدن انرژی در محل شکستگی‌های موجود بین صفحات زمین، یا به صورت تدریجی اتفاق می‌افتد یا ناگهانی.
آزاد شدن تدریجی انرژی باعث شده است طی سالیان طولانی، شرایط قرار گرفتن خشکی‌ها در کنار یکدیگر دچار تغییر فراوان شود.
آزاد شدن ناگهانی انرژی در مرز صفحه‌ها و گسل‌های پوسته زمین دلیل اصلی وقوع زلزله است.
بازگشت به فهرست بالای صفحه
گسل و انواع آن
به شکستگی بین دو قطعه یا دو بلوک سنگی از پوسته زمین که با جابجایی همراه است، گسل می‌گویند. نکته جالب در خصوص گسل‌ها این است که بیشتر زلزله‌ها در محل گسل‌ها اتفاق می‌افتند و نیز زلزله می‌تواند گسل‌ها و شکستگی‌های جدید ایجاد نماید. یعنی رابطه بین زلزله و گسل یک رابطه دوطرفه است.
گسل‌ها انواع مختلفی دارند که براساس نحوه‌ی تشکیل، حرکت و سازوکار جابجایی بین دو لبه آن، به دو گروه تقسیم می‌شوند:
· گسل‌های شیب‌لغز؛ که دو لبه گسل نسبت به یکدیگر جابجایی قائم دارند و به دو نوع نرمال و معکوس تقسیم می‌شوند.
· گسل‌های امتداد‌لغز؛ که جابجایی بین دو لبه گسل در راستای افقی است و به دو نوع چپ‌لغز و راست‌لغز تقسیم می‌شوند.
بازگشت به فهرست بالای صفحه
اندازه‌گیری زلزله
از قدیمی‌ترین سیستم‌های زلزله‌نگاری، دستگاهی است که در چین باستان اختراع شده بود و سابقه آن به سال 137 میلادی برمی‌گردد.
اما امروزه به کمک دستگاه‌های حساسی به نام لرزه‌نگار و شتاب‌نگار می‌توان از فاصله چند هزار کیلومتری، مشخصات زلزله‌ها را ثبت کرد.
مقیاس‌های اندازه‌گیری زلزله
مهمترین مقیاس‌های اندازه‌گیری زلزله، بزرگی و شدت زلزله هستند که هر یک به ترتیب با مقیاس‌های «ریشتر» و«مرکالی اصلاح شده» اندازه‌گیری می‌شوند.
بزرگی زمین لرزه
این مقیاس به نوعی، میزان انرژی آزاد شده از زمین لرزه را نشان می‌دهد. واحد سنجش بزرگی به افتخار مبدع آن دکتر چارلز ریشتر با واحد«ریشتر» بیان می‌شود.
نکته قابل توجه درباره بزرگی زلزله این است که افزایش یک واحد در مقیاس ریشتر، بیانگر افزایش 32 برابری انرژی آزاد شده است. یعنی برای مثال انرژی آزاد شده از زلزله با بزرگی 5 ریشتر، 32 برابر بیشتر از زلزله‌ای با بزرگی 4 ریشتر است.
تاکنون بزرگ‌ترین زلزله ثبت شده، زلزله 5/9 ریشتری در شیلی است، همچنین بزرگ‌ترین زلزله ثبت شده در ایران نیز در سال 1324 ه.ش با بزرگی 8 ریشتر در دریای عمان رخ داده است.
شدت زمین لرزه
مقیاسی است کیفی که عبارت است از میزان لرزش‌های احساس شده و خسارت‌هایی که در هر نقطه بوجود آمده است. متداول‌ترین مقیاس اندازه‌گیری شدت زلزله«مرکالی اصلاح شده» است که این مقیاس شامل 12 درجه مختلف می‌شود.
شدت(1): لرزشی احساس نمی‌شود و تنها دستگاه‌های حساس لرزه‌نگار می‌توانند آن را ثبت کنند.
شدت(4): اشیای آویزان نوسان کمی دارند، درها و پنجره‌ها به صدا درمی‌آیند، ارتعاشی شبیه گذر کامیون‌های سنگین دارد.
شدت(7): ایستادن مشکل می‌شود. افراد در وسایل نقلیه نیز لرزش را احساس می‌کنند. اشیای آویزان شده به‌شدت نوسان می‌کنند. بناهای بد ساخته شده(غیرمقاوم) آسیب می‌بینند.
شدت(12): فاجعه به تمام معنا رخ می‌دهد، تخریب و ویرانی کامل.
بازگشت به فهرست بالای صفحه
لرزه‌خیزی در ایران
بیشترین زلزله‌ها در کشورمان در دو بخش عمده رخ می‌دهند. نخست رشته‌کوه البرز، که خود بخشی از کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا است؛ و دیگری رشته‌کوه زاگرس که حاصل فشار صفحه عربستان بر صفحه ایران است. خود این فشار نیز از باز شدن دائمی شکستگی موجود در بستر دریای سرخ بر اثر جامد شدن مواد مذاب ناشی می‌شود. زلزله‌های البرز به‌طور معمول هر چند سال یک‌بار و با بزرگی قابل توجه رخ می‌دهد. در زاگرس تعداد زلزله‌ها بیشتر، اما قدرت یا بزرگی آن‌ها کمتر است.
لرزه‌خیزی در تهران
اکثر شهرهای ایران در معرض تهدید زمین‌لرزه قرار دارند، اما وضعیت برای تهران با توجه به شرایط جمعیتی، تمرکز مراکز اداری و اقتصادی و موقعیت جغرافیایی، متفائت است.
تهران در محاصره چند گسل به قرار زیر است:
· گسل مشاء
طولانی‌ترین گسل لرزه‌زا در نزدیکی تهران است که طول آن را نزدیک به 400 کیلومتر برآورد کرده‌اند. این گسل در منطقه شمال شرق تهران و محدوده شهرستان دماوند واقع است.
· گسل شمال تهران
طول این گسل حدود 58 کیلومتر است و در شمال شهر تهران و جنوب رشته‌کوه البرز قرار دارد.
· گسل‌های شمال و جنوب ری
این دو گسل نیز در منطقه جنوب شهر تهران، از بالا و پایین منطقه 20(شهر ری) عبور کرده و امکان ایجاد زلزله را فراهم آورده است.
· گسل طرشت
این گسل نیز از گسل‌های مهم شهر تهران است که در محدوده غربی شهر تهران واقع است.
در صورت آزاد شدن انرژی قابل توجه و فعال شدن گسل‌های بزرگ، محدوده شهر تهران و شهرستان‌های اطراف می‌تواند تحت‌تأثیر جدی قرار گیرد.
بازگشت به فهرست بالای صفحه
مقاوم سازی اجزای غیرسازه‌ای
آیا مقاوم بودن سازه به تنهایی کافیست؟
تجربه نشان داده است که حتی در صورت مقاومت ساختمان در مقابل زلزله، وسایل داخلی و اجزای غیرسازه‌ای آن پتانسیل زیادی برای وارد کردن آسیب‌های جدی به ساکنان یا ایجاد اختلال در کارکرد ساختمان دارند.
اجزای سازه‌ای ساختمان
اجزای سازه‌ای به بخش‌هایی از ساختمان اطلاق می شود که وظیفه تحمل نیروهای وزنی(حاصل از وسایل داخلی ساختمان) و جانبی(حاصل از باد و زلزله) را برعهده دارند.
برخی از اجزای سازه‌ای ساختمان‌ها عبارتند از:
ستون‌ها، انواع سقف‌ها نظیر طاق ضربی و سقف های تیرچه بلوک، تیرهای اصلی و فرعی، بادبندها، دیوارهای باربر و پی‌ها.
اجزای غیرسازه‌ای ساختمان
اجزای غیرسازه‌ای ساختمان، شامل کلیه اجزاء و محتویات داخل ساختمان، به‌جز قسمت‌های سازه‌ای، می‌گردد.
سه دسته‌ی مهم اجزای غیرسازه ای ساختمان‌ها:
1. تأسیسات مکانیکی و الکتریکی؛ شامل سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی، آب‌رسانی، اطفاء حریق، بالابرها، پله‌های برقی و ...
2. اجزای معماری؛ شامل سقف کاذب، پارتیشن‌ها، در، پنجره و ...
3. مبلمان و اثاثیه؛ شامل تلویزیون، یخچال، کولر، میز، صندلی و ...
بازگشت به فهرست بالای صفحه
اهمیت آسیب به اجزای غیرسازه‌ای
میزان اهمیت آسیب‌دیدگی اجزای غیرسازه‌ای در زلزله بسته به پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم آسیب‌ها، در سه دسته زیر قابل بررسی‌اند: «آسیب‌های جانی»، «خسارت‌های مالی» و«اختلال در کارکرد ساختمان».
1. آسیب‌های جانی: اولین نوع خطر، جراحت یا کشته شدن افراد در اثر آسیب‌دیدگی و یا سقوط اجزای غیرسازه‌ای است. حتی اجسام به ظاهر بی‌خطر نیز در صورت سقوط ناگهانی، می توانند خطرساز باشند. شکستن شیشه، واژگونی قفسه‌ها و کمدهای سنگین و بلند، سقوط سقف کاذب و گسیختگی لوله‌های گاز نمونه‌هایی از آسیب‌های غیرسازه‌ای بالقوه خطرناکی هستند که در زلزله‌های گذشته مشاهده شده است.
2. خسارات مالی: خسارات وارده به اجزای غیرسازه‌ای و محتویات یک ساختمان بسیار هزینه‌بر است زیرا این اقلام بخش اعظم ارزش ساختمان را دارند. مثلا خسارات مالی مربوط به اثاثیه ساختمان اغلب نزدیک به یک سوم کل هزینه‌های زلزله برآورد می‌گردد.
3. اختلال در کارکرد ساختمان: در صورت آسیب به اجزای غیرسازه‌ای، احتمال اختلال در کارآیی و سیستم عملکردی ساختمان‌ها وجود دارد. از بین رفتن کارآیی ساختمان‌ها و تأسیساتی که نقش و عملکرد خدمت‌رسانی در زمان بحران را برعهده دارند بعد از تهدید جدی ایمنی جانی، مهمترین ریسک است.
بازگشت به فهرست بالای صفحه
روش‌های کاهش خطرات اجزای غیرسازه‌ای
روش‌های گوناگونی برای کاهش خطرات ناشی از زلزله بر اجزای غیرسازه‌ای وجود دارد. این روش‌ها از گام‌های ساده مبتنی بر تشخیص عامیانه تا اقدامات پیچیده تخصصی را دربرمی‌گیرند. گام‌های ساده مانند تغییر محل اثاثیه سنگین و مرتفع از نزدیکی راهروها و درها و تختخواب‌ها و یا مهاربندی و تثبیت است. در اماکنی مانند بیمارستان‌ها، موزه‌ها، کتابخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها و ساختمان‌های صنعتی، معمولا اثاثیه و تجهیزات ویژه‌ای وجود دارد که برای طراحی جزییات مهار مناسب برای آن‌ها نیز باید از خدمات مشاوره‌ای تخصصی استفاده شود.
اقدامات ساده کاهش خطر
در جریان انجام بازرسی ساختمان، گاه اجسام و لوازم زیادی شناسایی می‌شوند که در موقعیت فعلی‌شان خطرآفرین هستند اما با یک جابجایی ساده، آسیب‌رسانی آن‌ها کاهش می‌یابد. به علاوه برخی از وسایل داخلی ساختمان را می‌توان با بست‌های ساده و صرف زمان اندک(مانند نمونه‌های زیر) تثبیت نمود.
گاه می‌توان با تغییر چیدمان اثاثیه و جابه‌جا کردن اجسام بلند و سنگین، از بسته شدن راه‌های خروج و درها جلوگیری کرد. در چیدمان قفسه‌ها می‌توان اشیاء سنگین را در طبقه‌های زیرین و اشیاء سبک را در طبقه‌های بالاتر جای داد. مواد شیمیایی ناسازگار را می‌توان دور از هم قرار داد تا در صورت شکسته شدن ظرف‌هایشان، مخلوط نشوند. برای جلوگیری از شکسته شدن لوازم اضافی، بهتر است آن‌ها را تا هنگام استفاده مجدد در بسته‌بندی اولیه قرار داد.
ضروری است محل خواب به دور از اجسام سنگین و قابل سقوط باشد زیرا:
· یک سوم از شبانه‌روز را در خواب هستیم.
· در زمان خواب هوشیاری‌مان برای انجام عکس‌العمل مناسب در برابر زلزله بسیار کم است.
بازگشت به فهرست بالای صفحه
منبع: سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران
|