اوقات فراغت را میتوان مهمترین و دلپذیرترین اوقات انسانها دانست. این اوقات برای مومنین لحظههای نیایش با معبود، برای عالمان دقایق تفکر و تامل و برای هنرمندان زمان ساختن و ابداع و اختراع است در عین حال برای عدهای نیز این اوقات فراغت ملالآورین ترین و خستگیترین لحظههاست.
اوقات فراغت از دیدگاه عالمان، جامعه شناسان و دانشمندان به حدی مهم است که معتقدند؛ موجودیت و اصالت فرهنگهای جامعه بر مبنای فرصتها و اوقات فراغت افرادی که در آن جامعه زندگی میکنند پیریزی شده است. فرانسیس دوگه میگوید “به من بگویید اوقات فراغت را چگونه میگذرانید تا بگویم شما که هستید و فرزندانتان را چگونه تربیت میکنید.” و یا تاگور شاعر معروف هندی معتقد است؛ تمدنهای انسانی سرمایههای جاویدانی هستند که از کاشت، داشت و برداشت صحیح اوقات فراغت متجلی گشتهاند. چنانچه کارکردهای فراغت را نشاط و شادابی، تفریح و سرگرمی سالم و بالاخره رشد وشکوفایی استعدادها و تکوین شخصیت بدانیم و نظر به اینکه کشور ما در ردیف جوانترین کشورهای دنیا (با میانگین سنی 16 سال) میباشد، هدایت، ایجاد امکانات برای غنی سازی اوقات فراغت دانشآموزان میتواند در شکل گیری شخصیت و هویت آنان و سازندگی جامعه ایرانی و اسلامی نقش بسزایی داشته باشد.براساس تحقیقات انجام شده در برخی کشورهای در حال توسعه، مشکلات عمده گذران اوقات فراغت، نداشتن امکانات سالم تفریحی، عدم آگاهی، نداشتن برنامه صحیح و اصولی و همچنین اجرای سیاستهای نامناسب فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی میباشد که موجب انحراف نوجوانان و جوانان و کشیده شدن آنان به سوی تفریحات ناسالم است. پژوهشهای انجام شده در ایران نیز حاکی از این مطلب است که بسیاری از معضلات اخلاقی و فرهنگی در بین نوجوانان و جوانان، موازی کاری ارگانها و سازمانهای ذیربط و فقدان برنامهریزی صحیح جهت گذران اوقات فراغت در بین آنان بوده است.
رمز موفقیت آموزش و پرورش وجود معلمان و مربیان کارآمد، با انگیزه، خلاق و پویا میباشد. این در حالی است که استکبار جهانی تمام تلاش خود را معطوف تسلط فرهنگی غرب بر جامعه اسلامی کرده است و در اجرای این اهداف شوم از ابزار و وسایل فرهنگی و اشاعه فرهنگ مبتذل و تفریحات ناسالم برای دانشآموزان (نوجوانان و جوانان)بهره میجوید. بنابراین لزوم برنامهریزی و سیاستگذاری مناسب و وضع قوانین لازم برای غنی سازی اوقات فراغت دانشآموزان برای جلوگیری از رواج فرهنگ ابتذال غرب بسیار ضروری و لازم به نظر میرسد.
خوشبختانه عنایت ویژه مجلس شورای اسلامی به امور تربیتی و تصویب و ابلاغ آن به آموزش و پرورش گواه اهمیت و نقش امور تربیتی در احیای فرهنگ اسلامی و ایرانی در بین دانشآموزان است.
بدیهی است هر گونه سیاستگذاری و برنامهریزی برای رسیدن به “وضع مطلوب”نیاز به شناخت “وضع موجود” میباشد.
یعنی شناخت نیازها، تمایلات، علاقه و گرایشها و نگرشهای دانشآموزان به انواع فعالیتهای فوق برنامه و فراغت و برنامهریزی و تدارک امکانات لازم یک ضرورت برای امور تربیتی در آموزش و پرورش میباشد.
تعاریف خاص و عام اوقات فراغت
فراغت در لغت به معنای آسودگی و آسایش است اما از نظر اصطلاحی و از دیدگاه جامعه شناسان اینگونه تعریف شده است؛ “گذران اوقات فراغت، مجموعه فعالیتهایی را در بر میگیرد که شخص به میل خود، خواه برای استراحت، خواه برای تفریح، خواه برای گسترش اطلاعات یا مشارکت آزاد اجتماعی و یا بروز خلاقیت و توانایی، در زمان فارغ التحصیلان از تعهدات شغلی و خانوادگی و اجتماعی بر عهده میگیرد.
کارکردهای اصلی اوقات فراغت
کارکردها و منافع اوقات فراغت را میتوان به دو گروه عمده تقسیم کرد؛
الف. کارکردها و منافع مستقیم:استراحت، تفریح، خلاقیت، تعلق و همبستگی
ب. کارکردها و منافع غیر مستقیم: تقویت سرمایه اجتماعی، تقویت هویت دینی و ملی، کاهش آسیبهای اجتماعی، کمک به توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی.
سطوح فعالیتهای فراغتی از نظر کیفیت
فعالیتهای فراغتی از سطوح مختلف ارزشی از نظر نوع انگیزه و پاسخگویی به سلسله مراتب نیازها برخوردار است. گذران فراغت در مراتب عالی میتواند به خلاقیت علمی، هنری و اعتلای ارزشهای اخلاقی و خدمات اجتماعی بپردازد. در یک سطح دیگر میتواند به رفع خستگی، کسب لذت و آسایش و تامین سلامت جسمی و روحی کمک کند. اما در عین حال گذران فراغت میتواند با نوعی آسیبهای فردی و اجتماعی مثل روی آوردن به مواد مخدر، بزهکاری و ستیزهجویی همراه باشد. در این مبحث باید به اهمیت تمایز میان فراغت فعال و فراغت غیرفعال اشاره کرد که در شرایط دنیای معاصر به سمت عدم تعادل و گسترش فراغت غیرفعال گرایش پیدا کرده است. یکی از اهداف اصلی برنامهریزی و مدیریت گذران فراغت کمک به ایجاد تعادل و توازن میان انواع فعالیتهای سالم فراغتی و کاهش انگیزهها و زمینههای فراغت ناسالم است.
انواع و اشکال فعالیتهای فراغتی
با توجه به اهداف برنامهریزی و مدیریت فراغت میتوان تمام فعالیتهای فراغتی را در هفت گروه دسته بندی کرد:
1- انواع ورزشها و بازیهای فعال
2- انواع فعالیتهای هنری، فرهنگی و صنایع دستی
3- انواع فعالیتهای علمی، آموزشی و پژوهشی
4- انواع فعالیتهای داوطلبانه گروهی و اجتماعی
5- انواع سرگرمی ها، بازیها و تفریحات عامه پسند
6- انواع فعالیتهای گردشگری، مسافرت و سیاحت
7- انواع فعالیتهای دید و بازدید، خرید تفریحی و شهرگردی
متغیرهای موثر بر شیوههای گذران اوقات فراغت
مجموعه عوامل و متغیرهای موثر در گذران فراغت را میتوان به 6 گروه به شرح زیر تقسیم کرد:
1- متغیرهای اجتماعی و فرهنگی (تحصیلات، پایگاه اجتماعی، فرهنگ ملی و اعتقادات دینی، موقعیت طبقاتی و...)
2- متغیرهای اقتصادی (شغل و درآمد، کالاها و خدمات فراغتی، نقش اقتصاد فراغتی و گردشگری و...)
3- متغیرهای فردی و شخصی(جنسیت، سن و مرحله زندگی و...)
4- متغیرهای خانوادگی (نقش ازدواج، مراحل زندگی خانوادگی، هویت و فرهنگ خانوادگی و...)
5- عوامل محیطی و کالبدی- فضایی (وجود امکانات، قابلیت دسترسی، آگاهی و اطلاع و...)
6- عوامل مدیریتی (نقش دولت، نقش بخش خصوصی، نهادهای داوطلب، مدیریت کارآمد، تبلیغات و...)
سیر تحولی غنی سازی اوقات فراغت
برخی از صاحبنظران و پژوهشگران معتقدند گذران اوقات فراغت از زمان تاریخ بشریت بوده و به صورت بازی یا مراسمهای مذهبی و آئینها و آداب و رسوم انسانها بوده است اما گروهی از دانشمندان گذران اوقات فراغت را از پدیدههای دوران صنعتی میدانند.
در نیمه اول قرن نوزدهم میزان کار کارگران آمریکا بیش از 85 ساعت کار در هفته و حتی در انگلستان 15 ساعت کار در روز به صورت معمولی و عادی تلقی میشد.مدارک موجود در دورههای قبل از اسلام و در ایران نشانگر آن است که مزایای فراغت بیشتر برای طبقات ممتاز و اشراف جامعه بوده است ومردم عادی وظیفهای جز کار سنگین نداشته و گاهی فرصت کوتاهی را صرف استراحت و بازدید از اقوام و شرکت در مراسمهای ملی و مذهبی میکردند. نتایج حاصل از کار و تولید، عاید عده قلیل و معدود میشده است. تا دوران رنسانس و صنعتی مردم به سختی امرارمعاش میکردند وزنان و مردان و کودکان نیز دوش به دوش هم درکارهای سنگین سهیم بودند. با اختراعات جدید مثل رادیو، تلویزیون و... این امکان به وجود آمد که فراغت از عده خاص و اشراف به عموم مردم تسری بیابد. در اواخر قرن نوزدهم نهضتهای اجتماعی به همت اتحادیههای کارگری برای کم کردن ساعات کار تحت عنوان “نهضت تفریحات سالم” به وجود آمد تا امکانات لازم برای رفع خستگی روزانه کارگران را فراهم سازد.
نخستین رساله طرفداری از اوقات فراغت برای کارگران در اروپا توسط “پل لامارک” تحت عنوان “حق تنبل بودن” به رشته تحریر درآمد. سپس در سالهای 1920 تا 1930 در آمریکا و اروپا پژوهشهای تجربی درباره فراغت انجام گرفت و در سال 1924 دفتر بینالمللی کار نخستین کنفرانس بینالمللی را درباره وقت آزاد کارگران با حضور 300 نماینده از 18 کشور برگزار کرد.
امروزه بسیاری از جامعه شناسان و حتی اقتصاددانان بر این باورند که تحول جوامع انسانی به سوی “تمدن فراغت”است و تمدن فراغت چیزی جز افزایش تولیدات شکوفایی اقتصاد و افزایش درآمد سرانه نیست. حتی عدهای از این هم فراتر رفته و یک نوع اخلاق مبتنی بر خوشبختی را زاییده فراغت میدانند.
مطالعات و تحقیقات انجام شده در خصوص نحوه گذران اوقات فراغت در ایران
پژوهش و تحقیقات انجام شده در ایران
حاکی از آن است که؛
- زمان بیدار شدن از خواب (برای نوجوانان 11 تا 14 سال در جامعه شهری)
35 درصد نوجوانان بین ساعت 30/6 دقیقه الی 7 صبح و 22 درصد بین ساعت 30/15 الی 6 (غیر از روزهای تعطیل) از خواب بیدار میشوند البته این آمار در جوانان 15 تا 29 ساله شهری 24 و 21 درصد میباشد.
- زمان خوابیدن
56 درصد از نوجوانان تا ساعت 10 شب میخوابند، 44 درصد نیز غیر از ایام تعطیل بعد از ساعت 10 میخوابند.
- مدت زمان فراغت
54 درصد نوجوانان یک تا 3 ساعت در شبانه روز اوقات فراغت دارند. بر اساس نتایج به دست آمده در جامعه مورد بررسی شهری هر فرد نوجوان به طور متوسط 157 دقیقه (حدود دو نیم ساعت) در شبانه روز فراغت دارد.
این میزان برای جوانان 15 تا 29 سال روزانه به طور متوسط 171 دقیقه (حدود 3 ساعت) میباشد. با محاسبه 14 میلیون دانشآموز با سرانه دو ساعت اوقات فراغت یعنی آموزش و پرورش باید برای 28 میلیون ساعت نفر روز برنامهریزی برای غنی سازی اوقات فراغت داشته باشد.
- نحوه گذران اوقات فراغت
87 درصد گذران اوقات فراغت مربوط به تماشای تلویزیون در بین جوانان و نوجوانان میباشد. لذا یک هماهنگی و همکاری و تعاملی بین صدا و سیما و امور تربیتی آموزش و پرورش لازم و ضروری میباشد.
-نوع گذران اوقات فراغت
64 درصد نوجوانان 11 تا 14 ساله اوقات فراغت خودرا به “بازی و ورزش” میپردازند که البته نسبت پسران 86 درصد و دختران 40 درصد است.
توجه به تربیت بدنی در آموزش و پرورش از اولویت خاصی برخوردار است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته مدت زمان ورزش در دورههای ابتدایی دو روز و حتی سه روز میباشد اما در کشور ما سه ساعت در هفته است؟!
- نوع علاقهمندی به گذران اوقات فراغت
76 درصد نوجوانان با اولویت ورزش فوتبال را دوست دارند البته دختران با اولویت والیبال را دوست دارند، 61 درصد از نوجوانان علاقهمند به فیلمهای ایرانی هستند. جالب است بدانیم بیشتر علاقهمندی نوجوانان به فیلمهای جنگی و رزمی است، 41 درصد عاطفی و خانوادگی در رتبه دوم قرار دارد.
- متوسط زمان تماشای تلویزیون برای نوجوانان بین دو ساعت و 15 دقیقه برآورد شده است.
نتایج حاصله و پیشنهادها
1- امور تربیتی آموزش و پرورش باید هماهنگی و همکاری بسیارنزدیک با ارگانها و نهادهای ذیربط از قبیل سازمان تربیت بدنی، صدا و سیما، شهرداری، سازمان تبلیغات اسلامی داشته باشد.
2- در برنامهریزی، نیازها و رغبت و علاقه دانشآموزان را مد نظر داشته باشد.
3- از نتایج پژوهشها و تحقیقات علمی (روان شناسی، جامعه شناسی و...) بهرهبرداری نماید.
4- با خانواده و اولیای دانشآموزان هماهنگی نسبی داشته باشد.
5- برای فعالیتهای خارج از مدرسه اعم از کانونهای فرهنگی و تربیتی، اردوگاهها و اماکن ورزشی یک برنامهریزی و سیاستگذاری منسجم داشته باشد و توجه ویژهای به آن بکند.
6- با عنایت به اینکه فعالیتهای پرورشی و گذران اوقات فراغت باید در جهت تکمیل برنامههای درسی و رسمی دانشآموزان قرار گیرد نیاز به همکاری و هماهنگی با همه حوزههای آموزشی اعم از معلمان، مدیران و... را دارد.
7- برنامههای پرورشی (اوقات فراغت) باید نشاط آور، قابل انعطاف و لذت آور برای همه دانشآموزان شود و با کمترین هزینه بالاترین نشاط آوری را داشته باشد.
8- با عنایت به اهمیت پویایی و فعال بودن دانشآموزان، لزوم برنامهریزی برای مشارکت دانشآموزان در برنامههای پرورشی به خصوص اوقات فراغت همواره احساس میشود.
امید است با راهاندازی مجدد امور تربیتی و همت والای مسئولان تلاشگر و دلسوز شاهد رشد و شکوفایی استعدادها، هویت اسلامی و ایرانی دانشآموزان و پرورش روحیه خلاق و با نشاط آنان در کشور اسلامی ایران باشیم.