زنگ‌تفریح شماره ۱۵۱
خفاش تنها پستانداری است که می‌تواند پرواز کند. خفاش‌ها موجودات شب‌زی هستند و شب هنگام به شکار می‌پردازند. در طول روز نیز در غارها یا مکان‌های تاریک پرواز می‌کنند. بسیاری از آن‌ها سازگاری‌هایی پیدا کرده‌اند که به آن‌ها کمک می‌کند در تاریکی راهشان را پیدا کنند و به جستجوی شکار بپردازند. فعال بودن در شب و پنهان شدن در روز به خفاش‌ها کمک می‌کند که از پرندگان شکارچی روز‌زی دوری کنند، و همچنین از تعداد بیشتر حشرات در شب بهره بگیرند. یکی از سازگاری‌های خفاش‌ها برای کمک به پرواز، شکار و راه‌یابی در شب، مکانیسم پژواک‌یابی (echolocation) است.
برای استفاده از مکانیسم پژواک‌یابی، آن‌ها صدای خاصی را از دهان یا بینی خود خارج می‌کنند. منشأ این صدا در بعضی از خفاش‌ها حنجره است و در برخی دیگر صداهای تق تق مانندی توسط زبان ایجاد می‌شود. صداهای خاص پژواک‌یابی معمولاً فراصوت هستند و فرکانس آن‌ها در محدوده‌ی ۲۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰۰ هرتز است. بالاترین فرکانس قابل شنیدن برای انسان در حدود ۲۰۰۰۰ هرتز است. با این وجود، انسان‌ها می توانند صداهای پژواک‌یابی تعدادی از خفاش‌ها را بشنوند؛ اما بیشتر این صداها توسط انسان تشخیص داده نمی‌شوند. برخی از این صداها به قدری بلند هستند که اگر در محدوده‌ی شنوایی انسان بودند، می‌توانستند به دستگاه شنوایی انسان آسیب بزنند. حتی این صداها هنگامی که از حنجره‌ی خفاش تولید می‌شوند، در صورت شنیده شدن از فاصله‌ی کوتاه بین گوش خفاش و حنجره‌اش، می‌توانند به گوش خفاش آسیب وارد کنند و یا در جهت یابی او اختلال ایجاد کنند. برای جلوگیری از این امر ماهیچه‌ی خاصی در گوش داخلی خفاش، هنگام ایجاد صدا از حنجره، منقبض می‌شود و بین سه استخوان داخلی گوش فاصله ایجاد می‌کند تا حساسیت شنوایی گوش خفاش را کم کند و از آسیب دیدن دستگاه شنوایی خفاش جلوگیری کند.
وقتی امواج صداهای پژواک‌یابی به مانع برخورد می‌کنند و به سمت خفاش برمی‌گردند، او با گوش‌هایش این صدای خاص را می‌شنود. با تشخیص دادن مدت زمان لازم برای برگشت صدا، فاصله مشخص می‌شود. خفاش همچنین می‌تواند مکان مانع یا حشره، اندازه و جهت حرکت آن را تشخیص دهد. به این ترتیب خفاش نوع مانع را نیز تشخیص می‌دهد که آیا از جنس سخت و مانع ثابت است، و یا بافت نرمی دارد و حشره‌ی در حال پرواز است. بر اساس این که پژواک صدا زودتر به گوش چپ یا راست برسد و بلندی آن در هر گوش چه قدر باشد، محل مانع از نظر چپ یا راست بودن تشخیص داده می‌شود. گوش خفاش دارای مجموعه‌ی پیچیده‌ای از چین‌های متعدد است که به تشخیص مکان عمودی مانع یا حشره کمک می‌کنند. پژواک‌هایی که از سمت پایین به گوش خفاش می‌رسند در مقایسه با پژواک‌هایی که از بالا به گوش می رسند، در نقطه‌ی متفاوتی در این چین‌ها به گوش خارجی برخورد می‌کنند؛ در نتیجه در صدای آن‌ها تفاوت ایجاد می‌شود که این تفاوت توسط گوش داخلی تشخیص داده می‌شود، و بالاتر یا پایین‌تر بودن حشره نسبت به محل خفاش مشخص می‌شود.
این پردازش‌‌ها در مغز خفاش به صورت ناخودآگاه صورت می‌گیرند؛ همان گونه که داده‌های بینایی و شنوایی در مغز ما پردازش می‌شوند. می‌توان گفت که در مغز خفاش بر اساس داده‌های شنوایی یک تصویر ذهنی از فضای اطراف و جایگاه موانع و موجودات متحرک ترسیم می‌شود، همان طور که در مغز ما یک تصویر ذهنی بر اساس داده‌های بینایی رسم می‌شود. بر خلاف تصور عموم، خفاش‌ها از داده‌های بینایی هم برای رهیابی استفاده می‌کنند. بسیاری از آن‌ها دید نسبتاً دقیقی دارند. آن‌ها از پژواک‌یابی برای کمک به بینایی استفاده می‌کنند و نه به جای بینایی.
هنگامی که خفاش در حال تعقیب شکار است، به طور پی در پی و مداوم باید از موقعیت شکار آگاه شود، چون شکار نیز در حال پرواز است و پی در پی موقعیتش را عوض می‌کند. به منظور آگاهی مداوم از موقعیت شکار، خفاش به طور پی در پی صوت خاصی با فرکانس خاص را از گلویش خارج می‌کند و موقعیت شکار را پیوسته ارزیابی می‌کند.
جالب است بدانید که بسیاری از گونه‌های خفاش نه تنها ضرری برای انسان ندارند، بلکه بسیار مفید هستند. خفاش‌های حشره‌خوار با شکار و خوردن تعداد بسیار زیادی از حشرات به کنترل جمعیت آن‌ها کمک می‌کنند. بسیاری از این حشرات به مزارع آسیب می‌زنند، که خفاش‌ها با خوردن آن‌ها به انسان‌ها خدمت بزرگی می‌کنند. همچنین خفاش‌هایی که از شیره‌ی گیاهان تغذیه می‌کنند، در گرده افشانی گیاهان نقش دارند.
بیشتر بخوانید:
مشاهدهٔ علمی - حواس برتر حیوانات
زنگ تفریح زیست‌شناسی - نوریابی زیستی
زنگ تفریح زیست‌شناسی - مورچه‌ها به خانه می‌روند
منبع: