بیماری‌های ناشی از انگل بیش از هزاران سال است مردم دنیا را آزار داده است و یک مشکل عمده در بهداشت جهانی محسوب می‌شود. به طور خاص، بیماری‌های انگلی فقیرترین افراد در جهان را درگیر می‌کند و مانعی بزرگ در برابر بهبود سلامت و تندرستی انسان‌هاست. برندگان نوبل امسال روش‌های درمانی جدیدی ارائه کرده‌اند که انقلابی در درمان برخی از مخرب‌ترین بیماری‌های انگلی محسوب می‌شوند.

 William C. Campbell و Satoshi Omura دارویی جدید به نام Avermectin کشف کرده‌اند که مشتقات آن میزان بروز بیماری کوری رودخانه‌ای (River Blindness) و فیلاریازیس لنفاوی (Lymphatic Filariasis) را به شدت کاهش داده است. همچنین این دارو خاصیت اثربخشی بر ضد تعدادی دیگر از بیماری‌های انگلی در حال گسترش دارد. در کنار این‌ها، Youyou Tu داروی Artemisinin را کشف نموده است که به طور قابل توجهی نرخ مرگ و میر در مبتلایان به مالاریا را کاهش می‌دهد.

این دو کشف ابزارهای قدرتمند جدیدی برای مبارزه با این بیماری‌های ناتوان‌کننده که سالانه میلیون‌ها نفر از مردم را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند در اختیار بشر گذاشته‌اند. پیامدهای این اکتشافات از نظر بهبود سلامت انسان و کاهش درد و رنج آنها بسیار گسترده است. ما در دنیای پیچیده‌ای از لحاظ بیولوژی زندگی می‌کنیم؛ دنیایی که در آن علاوه بر انسان‌ها و حیوانات بزرگ، تعداد زیادی از موجودات دیگر که برخی از آنها برای انسان‌ها مضر یا کشنده هستند نیز زندگی می‌کنند.

انواع گسترده‌ای از انگل‌ها سبب بیماری می‌شوند. یکی از گروه‌های مهم از آنها گروه کرم‌های انگلی هستند که تخمین زده می‌شود حدود یک سوم از جمعیت جهان به آن دچار می‌شوند و به خصوص در کشورهای جنوب صحرای افریقا، آسیای جنوبی و مرکزی و امریکای جنوبی رایج هستند. کوری رودخانه‌ای و فیلاریازیس لنفاوی دو بیماری ناشی از کرم‌های انگلی هستند. همانطور که از نام آن پیداست، کوری رودخانه‌ای (Onchocerciasis) به دلیل التهاب مزمن در قرنیه نهایتاً منجر به نابینایی فرد می‌شود. فیلاریازیس لنفاوی که بیش از صد میلیون نفر را آلوده می‌کند، باعث تورم مزمن و منجر به بیماری و علائم بالینی ناتوانی مادام-العمر از جمله داءالفیل (Lymphedema) و اسکروتوم بیضه می‌شود.

تا جایی که ما می‌دانیم مالاریا همواره با انسان‌ها همراه بوده است. این یک بیماری منتقل شونده توسط پشه و ناشی از انگل‌های تک‌سلولی است که به گلبول‌های قرمز خون حمله می‌کند و باعث تب و در موارد شدیدتر آسیب جدی به مغز و مرگ می‌شود. بیش از 3.4 میلیارد نفر از شهروندان آسیب‌پذیر در سراسر جهان در خطر ابتلا به مالاریا قرار دارند و هر سال این بیماری بیش از ۴۵۰ هزار تن که بیشتر آنها کودک هستند را از بین می‌برد.  پس از چند دهه پیشرفت محدود در توسعه‌ی روش‌های درمانی با دوام برای بیماری‌های انگلی، اکتشافات برندگان نوبل امسال وضعیت را به طور اساسی تغییر داده است.

Satoshi Omura میکروبیولوژیست ژاپنی بر روی گروهی از باکتری‌ها به نام Streptomyces که در خاک زندگی می‌کنند متمرکز شد. این باکتری‌ها مجموعه‌ای از عوامل با فعالیت ضد باکتریایی (از جمله استرپتومایسین کشف شده توسط Selman Waksman برنده‌ی نوبل سال ۱۹۵۲) تولید می‌کنند. وی با داشتن مهارت‌های فوق‌العاده در توسعه‌ی روش‌های درمانی منحصر به فرد برای کشت و شناسایی این باکتری در مقیاس بزرگ، گونه‌هایی جدید از استرپتومایس از نمونه‌های خاک جدا کرد و آنها را با موفقیت در آزمایشگاه کشت کرد. از میان چندین هزار کشت مختلف، او پنجاه عدد از امیدوارکننده‌ترین نمونه‌ها را انتخاب کرد تا بررسی‌های بیشتری در مورد فعالیت آنها در برابر میکروارگانیسم‌های مضر بر روی آنها انجام دهد. (شکل ۲)

William C. Campbell متخصص حوزه‌ی زیست‌شناسی انگلی که در ایالات متحده امریکا مشغول به کار است اثربخشی استرپتومایس‌های کشف شده توسط Omura را مورد بررسی قرار داد. Campbell نشان داد که یک جزء از یکی از این کشت‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای بر روی انگل‌ها و حیوانات خانگی در مزرعه تأثیرگذار است. این عامل فعال زیستی خالص‌سازی شد و Avermectin نام گرفت. این ماده سپس از نظر شیمیایی اصلاح شد تا ترکیبی موثرتر به نام Ivermectin حاصل شود. بعدها Ivermectin در انسان‌های آلوده به انگل مورد آزمایش قرار گرفت و به طور موثر انگل را از بین برد. در مجموع تلاش‌های Omura و Campbell منجر به کشف یک کلاس جدید از داروهای با اثر فوق‌العاده در برابر بیماری‌های انگلی گردید.

مالاریا به طور سنتی توسط کلروکین (Chloroquine) یا کینین (Quinine) درمان می‌شد، اما نتایج این درمان‌ها موفقیت‌آمیز نبود. تا اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ تلاش برای ریشه‌کن کردن مالاریا به بن‌بست خورده بود و این بیماری در حال گسترش بود. در آن زمان Youyou Tu در چین به طب سنتی برای روبه‌رویی با چالش توسعه‌ی روش‌های درمانی جدید برای مالاریا روی آورد. پس از یک بررسی جامع بر روی تأثیر داروهای گیاهی در حیوانات آلوده به مالاریا، از بین آنها عصاره‌ای از گیاه Artemisia annua به عنوان کاندیدی احتمالی به منظور درمان این بیماری انتخاب شد.

با این وجود نتایج به دست آمده متناقض بودند. به همین دلیل Tu متون علمی کهن را مورد بازبینی قرار داد و سرنخ‌هایی پیدا کرد که وی را به سمت استخراج موفقیت‌آمیز یک جزء فعال از Artemisia annua راهنمایی نمود. Tu اولین شخصی بود که توانست نشان دهد این ترکیب، که بعدها به نام آرتمیسینین (Artemisinin) شناخته شد، در برابر انگل‌ مالاریا هم در حیوانات و هم در انسان‌ها بسیار موثر است. آرتمیسینین نماینده‌ی کلاس جدیدی از عوامل ضد مالاریا است که می‌توانند به سرعت انگل‌های مالاریا را در مراحل اولیه‌ی رشدشان از بین ببرند. این گروه قابلیت زیادی برای درمان بیماری مالاریا در موارد کشنده و خطرناک دارد.

کشف Avermectin و Artemisinin تغییراتی اساسی در روش‌های درمان بیماری‌های انگلی به وجود آورده است. اکنون از مشتق Avermectin یعنی Ivermectin در تمام نقاط جهان به منظور درمان بیماری‌های انگلی استفاده می‌شود. Ivermectin بر طیف وسیعی از انگل‌ها موثر است، عوارض جانبی کمی دارد و در سراسر جهان در دسترس است. اهمیت Ivermectin برای بهبود سلامت میلیون‌ها نفر مبتلا به کوری رودخانه‌ای و فیلاریازیس لنفاوی در درجه‌ی اول در مناطق فقیر جهان بسیار زیاد است.

درمان با این دارو به قدری موثر بوده است که این بیماری‌ها در آستانه‌ی ریشه‌کن شدن هستند، اتفاقی که شاهکاری بزرگ در تاریخ پزشکی بشر محسوب خواهد شد. مالاریا نیز سالانه حدود ۲۰۰ میلیون نفر را آلوده می‌کند. از داروی Artemisinin در تمام نقاط مالاریازده‌ی جهان استفاده می‌شود. با استفاده از این دارو در درمان‌های ترکیبی، پیش‌بینی می‌شود مرگ و میر ناشی از مالاریا در کودکان 30% و به طور کلی 20% کاهش داشته باشد. این مقدار تنها در مورد افریقا به معنای نجات صد هزار نفر در هر سال می‌باشد.

کشف Avermectin و Artemisinin روش‌های درمانی مربوط به افراد مبتلا به بیماری‌های انگلی را دچار تغییرات فراوانی کرده است. Campbell، Omura و Tu درمان بیماری‌های انگلی را تغییر داده‌اند. تأثیر جهانی و منافع اکتشافات این سه تن برای بشر بی‌اندازه است.

منبع:

NobelPrize2015

منابع مفيد:

بيماري‌هاي انگلي

باکتري

ما و نيش پشه

پشه

جايزه نوبل-ويکيپديا

انگل-ويکيپديا

مالاريا-ويکيپديا

استرپتومايسين-ويکيپديا

پشه-ويکيپديا