خط آبی رنگ، مرز رؤیت هلال با چشم مسلح است. جنوب این خط هلال با ابزار اپتیکی قوی دیده می شود، در حالی که در شمال آن، احتمال رؤیت بسیار ضعیف است
|
|  |
مطابق روایات اسلامی، استهلال (یعنی جست وجوی هلال) در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری، مستحب است و برخی از مردم در آن شب، هلال اول ماه را جست وجو می کنند. در این مطلب شرایط هلال را در نقاط مختلف کشور بررسی می کنیم و آن را با معیارهای رؤیت پذیری می سنجیم تا وضعیت کشورمان را از نظر رؤیت پذیری این هلال و آغاز ماه مبارک رمضان بشناسیم.
آغاز ماه نو
آغاز ماه نجومی، امروز همزمان با اوج خورشیدگرفتگی حلقوی در ساعت 58/13 اتفاق می افتد. این زمانی است که طول دایره البروجی ماه و خورشید برابر می شود، یعنی مرکز ماه، زمین و خورشید روی یک خط قرار می گیرند. از نظر نجومی، این آغاز ماه است، ولی ممکن است هلال را تا چند ساعت دیگر هم نتوان دید.
ماه هم دور خود می گردد و هم دور زمین. زمان یک دور کامل هر یک از این دو حرکت، 53/29 روز است. بنا بر این همیشه یک روی ماه به سمت زمین است. گشتن ماه دور خودش، شب و روز ماه را پدید می آورد و چون این شبانه روز نزدیک 30 شبانه روز زمین است، سرعت حرکت خورشید در آسمان ماه، بسیار اندک است و طلوع آفتاب از پشت کوه خیلی طول می کشد. وقتی ماه نو آغاز می شود، رشته کوه های لبه ماه جلوی نور خورشید را می گیرند و نور به سطح ماه نمی تابد و نمی توان هلال را دید.
اما وقتی فاصله زاویه ای ماه و خورشید به 7 درجه برسد (حد دانژون) و هلال تشکیل شود، باز هم عوامل مختلفی در رؤیت هلال دخالت دارند. مهم ترین آن ها موقعیت نسبی ماه و خورشید در آسمان زمین است. در اطراف خورشید، آسمان روشن تر است و با دور شدن از خورشید، این روشنایی کم می شود. وقت غروب آفتاب، این روشنایی مؤثرتر است و هرچه ارتفاع آن منطقه از آسمان بیشتر باشد، روشنایی آسمان کم می شود. برای دیدن یک هلال جوان که از قضا خیلی هم کم نور است، نور آسمان باید به قدری کم باشد که روشنایی آسمان از روشنایی هلال کم تر باشد. بنا بر این هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، شانس دیده شدنش بیشتر خواهد بود. البته این تنها عامل نیست، هرچه ارتفاع هلال بیشتر باشد، ماه دیرتر غروب می کند و در این فاصله، آسمان هم تاریک تر می شود. از سوی دیگر چون سرعت حرکت ماه زیاد است، در این زمان بزرگ تر می شود. خلاصه این که، هلالی را که ارتفاع بیشتری داشته باشد، بهتر می توان دید و مناطق جنوبی و غربی برای استهلال بهتر خواهند بود.
هلال رمضان در پهنه ایران
امروز، همزمان با اوج کسوف حلقوی، ماه و خورشید مقارن خواهند شد، ولی چون ماه بسیار به خورشید نزدیک است، هیچ هلالی تشکیل نمی شود. بنابراین، امشب در افق غربی نمی توان هلال را دید. البته فقیهان عربستان و برخی دیگر از کشورهای عربی، همین غروب ماه پس از خورشید را برای اثبات آغاز ماه کافی می دانند، ولی برای فقیهان شیعه، معیار آغاز ماه قمری، دیدن هلال با چشم است. با این شرایط ممکن نیست سه شنبه روز اول ماه مبارک رمضان باشد. در کشور ایران و در بهترین شرایط، ماه حدود 1دقیقه پس از خورشید غروب می کند و در کشور عربستان این مقدار به حدود 2دقیقه می رسد. اما غروب فردا، شرایط هلال در پهنه کشورمان بسیار متغیر است. محاسبات نشان می دهد این هلال را هیچ جای کشورمان با چشم غیرمسلح نمی توان دید، ولی در بخشی از کشور می توان با چشم مسلح به ابزارهای اپتیکی قوی، این هلال را رصد کرد. همان طور که در نقشه پیدا است، خط رؤیت پذیری هلال با چشم مسلح از مناطق مرکزی ایران می گذرد که یک سر آن روستای هووان در کرمانشاه است و سر دیگرش روستای چاه مضراب در خراسان جنوبی. به وضوح مشخص است اغلب شهرهای بزرگ و مهم ایران از جمله مشهد و تبریز و از همه مهم تر تهران در منطقه رؤیت ناپذیری قرار دارند و از این رو سه شنبه نمی تواند آغاز ماه مبارک رمضان باشد. علی رغم این که فاصله زاویه ای ماه و خورشید در مورد این هلال خوب است و درخشندگی هلال نیز بالا است، ارتفاع بسیار پایینش موجب می شود در مناطق مرکزی و شمالی کشور، شرایط دیدن هلال مناسب نباشد. محاسبات نشان می دهد در تهران، هلال وقت غروب خورشید، تنها پنج درجه ارتفاع دارد و کمتر از نیم ساعت در آسمان باقی خواهد ماند.
البته در دوازده ماه گذشته، دو رصد موفق در زمینه رؤیت هلال صورت گرفته است که هلال آن ها شرایطی شبیه این هلال داشته است، یعنی جدایی زاویه ای خوب و درخشندگی بالا و ارتفاع نسبتا پایین. یکی از آن ها رصد هلال عید فطر سال گذشته با هواپیما است. دو هواپیما در مسیرهایی که محاسبه نشان داده بود، هلال ماه را در پهنه ایران تعقیب کردند و با ابزارهای اپتیکی قوی آن را جست وجو کردند. چون هوای اغلب مناطق شمالی و مرکزی کشور ابری بود، رؤیت هلال از زمین ممکن نبود و این دو هواپیما توانستند با پرواز بر فراز ابرها، شرایطی بسیار عالی برای رصد هلال فراهم آورند. امسال هم قرار است دو هواپیما در مسیرهای مناسب، در ارتفاع 5700 متری از سطح دریا (معادل ارتفاع قله دماوند) به رصد هلال بپردازند. مسیر یکی از این هواپیماها از بالای شهر تهران است تا در صورت امکان، هلال را در منطقه تهران رؤیت کنند.
اما تجربه دوم، رصد یک هلال بسیار ضعیف در روز است که یکی از منجمان آماتور کشور انجام داده است. این جوان ایرانی با دوربین دوچشمی 100*،۲۵ هلالی با جدایی 5/14 درجه را در نور روز دیده و تعقیب کرده است. البته گزارش این رصد هنوز در مرحله بررسی است و نمی توان با اعتماد کامل به آن استناد کرد.
اما به هر روی، ممکن است بتوان با ابزارهای قوی تر، هلال سه شنبه شب را از مناطقی همچون تهران دید. از این رو گروه های مختلف رصدی که به ابزارهای اپتیکی قوی مجهزند، از سوی دفتر استهلال دفتر مقام معظم رهبری به جست وجوی این هلال می روند. اگر این گروه ها بتوانند هلال را در نیمه شمالی کشور ببینند، به احتمال زیاد روز چهارشنبه 13 مهر، مقارن اول ماه مبارک رمضان خواهد بود.
با تشکر از رئیس و کارشناسان مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران