زنگ تفريح ۲۷۳
آیا تا به حال روی بستهبندی نمکی که استفاده میکنید را خواندهاید؟ روی اغلب آنها عبارت «نمک یددار» نوشته شده است.
مفاهیم کلیدی:
مواد مغذی، رژیم غذایی، غذا، سلامتی، واکنش شیمیایی
مقدمه:
ید یک ترکیب اصلی و مغذی است که بدن ما برای سالم ماندن به مقدار خیلی کم از آن نیاز دارد. به دلیل کمیاب بودن ید در رژیم غذایی افراد جامعه، این ترکیب به نمک خوراکی اضافه میشود تا در رژیم غذایی افراد قرار بگیرد. درنتیجه، با خوردن نمک در غذاهای مختلف، ید مورد نیاز بدن تأمین میشود. در این فعالیت علمی، شما چند آزمایش شیمی ساده روی مواد غذایی داخل آشپزخانه انجام خواهید داد تا بررسی کنید که چه موادی ید دارند و چه موادی ید ندارند.
پیشزمینه:
مواد مغذی مانند ید ترکیباتی هستند که بدن انسانها به مقدار خیلی کم از آنها نیاز دارد. ید برای کارکرد صحیح تیروئید بدن لازم است. (تیروئید یک غده داخل گردن است که هورمونهای کلیدی و مهمی را ترشح میکند.) ید به مقدار خیلی کم در غذاهایی مثل ماهی آب شور، جلبک دریایی، صدف، ماست، شیر، تخم مرغ، پنیر و چند خوراکی دیگر وجود دارد.
اگر فرد به میزان کافی ید مصرف نکند، دچار کمبود ید میشود. کمبود این مادهی مغذی در بدن میتواند باعث به وجود آمدن مشکلات مختلفی در بدن شود. (اغلب باعث کمتر شدن ترشحات غدهی تیروئید میشود که به کمکاری تیروئید معروف است.) در این صورت گواتر رخ میدهد که درواقع همان غدهی تیروئید است که باد کرده است، و همچنین میتواند مشکلاتی از جمله عقب افتادگی ذهنی در انسان ایجاد کند.
برای جلوگیری از کمبود ید در بدن، این ترکیب به نمک خوراکی اضافه میشود. از دههی 1980 تاکنون، تلاشهای بسیاری برای یددار کردن نمک در سطح جهانی انجام شده است. اضافه کردن ید به نمک خوراکی، روشی معقول و به صرفه برای جلوگیری از مشکل کمبود ید در انسانهاست، اما متأسفانه تمام نمکها یددار نیستند. شما در این فعالیت بررسی میکنید که نمکهای مختلف یددار هستند یا خیر. برای این کار نمک را با نشاستهی رختشویی (آهار) مخلوط میکنید. که در صورت یددار بودن، این مخلوط به رنگ آبی-بنفش درمیآید. (برای کمک به انجام آزمایش در این محلول، به آن سرکه و آب اکسیژنه اضافه خواهید کرد.)
مواد و وسایل مورد نیاز:
لیوان پلاستیکی یک بار مصرف با گنجایش حداقل 300 گرم یا بیشتر (البته میتوانید از لیوانهای کوچکتر استفاده کنید و به همان نسبت آزمایش را در ابعاد کوچکتر و با مقدار کمتری از مواد انجام دهید.)
آب مقطر
فنجان برای اندازهگیری حجم
قاشق برای اندازهگیری
محلول نشاستهی رختشویی معروف به نشاستهی مایع
محلول ضدعفونی کنندهی ید (اختیاری) (میتوانید از تنتور ید (iodine tincture) و یا محلول پوویدون ید (povidone-iodine) استفاده کنید که از مغازههای مواد غذایی در قسمت کمکهای اولیه و همچنین داروخانهها قابل تهیه است. اگر داخل جعبهی این محلولها قطرهچکان نبود حتماً یک قطرهچکان نیز تهیه کنید.)
قاشق پلاستیکی یک بار مصرف
حداقل سه نوع مختلف نمک برای آزمایش کردن مثل نمک خوراکی معمولی (بدون ید)، نمک خوراکی یددار، نمک ترشی، سنگ نمک و نمک دریایی (در صورتی روی نمک خوراکی یددار آزمایش انجام دهید که از محلول ضدعفونیکنندهی ید استفاده نکنید.)
آب اکسیژنهی 3 درصد
سرکهی سفید
آمادهسازی:
اگر از محلول ضدعفونیکنندهی ید استفاده میکنید، یک فنجان بهعنوان نمونهی کنترل خواهید داشت تا بدانید که آزمایش ید و نشاسته دقیقاً به چه شکل رخ میدهد. برای آماده کردن این نمونهی کنترل، مقدار نصف فنجان آب مقطر را داخل یک لیوان یکبار مصرف بریزید. سپس به آن یک قاشق چایخوری محلول نشاستهی رختشویی اضافه کنید و بعد از آن 5 قطره از محلول ضدعفونیکنندهی ید را داخل ظرف بریزید. در هنگام کار باید مراقب باشید چون ید از خود لک به جا میگذارد.
محلول حاصل را به خوبی هم بزنید. با اضافه کردن ید به محلول چه اتفاقی برای مایع داخل ظرف میافتد؟
روش کار:
یکی از چند نوع نمکی که آماده کردهاید را بردارید و مقدار 4 قاشق غذاخوری از آن را داخل یک لیوان یکبار مصرف پلاستیکی تمیز بریزید. سپس یک فنجان آب مقطر به آن اضافه کنید و آن را به مدت یک دقیقه با یک قاشق پلاستیکی یکبار مصرف خوب هم بزنید. توجه داشته باشید که نیازی نیست نمک به طور کامل در آب حل شود.
حالا یک قاشق غذاخوری سرکهی سفید، یک قاشق غذاخوری آب اکسیژنه و نصف قاشق چایخوری محلول نشاسته را به ظرف اضافه کنید. به نظر شما نشاسته چه نقشی در این آزمایش دارد؟
محلول داخل ظرف را با یک قاشق پلاستیکی یکبار مصرف هم بزنید و سپس اجازه دهید تا محلول برای چند دقیقه در همان حالت باقی بماند. بعد از هم خوردن برای محلول چه اتفاقی میافتد؟ آیا به رنگ آبی-بنفش درمیآید؟
این کار را با نمکهای دیگری که میخواهید تست کنید تکرار کنید. هر بار اطمینان حاصل کنید که ظرف و قاشقی که استفاده میکنید تمیز باشند. کدام محلولها به رنگ آبی-بنفش درمیآیند؟
با توجه به نتایجی که بهدست آوردهاید، به نظر شما کدام نوع نمکها یددار هستند و کدام بدون ید؟ آیا نوشتهی روی بسته-بندی نمکها مبنی بر یددار بودن یا نبودن آنها مطابق با نتایج آزمایشهای شماست؟
آزمایشهای تکمیلی:
این آزمایش را با انواع بیشتری نمک انجام دهید. کدام نوع نمکها یددار و کدام بدون ید هستند؟ آیا نتایج شما مطابق با نوشتهی روی بستهبندی آنهاست؟
در این آزمایش شما از سرکهی سفید استفاده کردید چرا که سرکه یک اسید است و حضور آن در محلول به رخ دادن واکنش شیمیایی کمک میکند. این بار مراحل قبل را بدون اضافه کردن سرکه تکرار کنید. آیا واکنش باز هم رخ میدهد و محلول به رنگ آبی-بنفش درمیآید؟ آیا در غیاب سرکه سرعت این واکنش کمتر است؟
دما عاملی تأثیرگذار روی واکنشهای شیمیایی است. میتوانید این آزمایش را بار دیگر در چند دمای متفاوت (مثلاً با سرد کردن یا گرم کردن آب مقطر) انجام دهید. تغییر دما چه تأثیری روی نحوهی انجام واکنش شیمیایی دارد؟
مشاهده و نتیجهگیری:
آیا محلول نمک خوراکی یددار با اضافه شدن نشاسته به رنگ آبی-بنفش درمیآید، درصورتیکه برای نمکهای دیگر این اتفاق رخ نمیدهد؟
در این فعالیت شما باید مشاهده کرده باشید که محلول نمک خوراکی یددار به رنگ آبی-بنفش درمیآید. (همانطور که محلول ضدعفونیکنندهی ید به این رنگ درمیآید.) این مشاهده نشان میدهد که این نوع نمک دارای ید است. در این آزمایش شما احتمالاً تغییر رنگی در محلول نمکهایی مثل نمک معمولی بدون ید، سنگ نمک و نمک دریایی مشاهده نکردهاید چرا که این نوع نمکها فاقد ید میباشند.
در این آزمایش از محلول نشاسته استفاده میکنید زیرا محلول نشاسته در ترکیب با ید واکنشی انجام میدهد که در نتیجهی آن محلول به رنگ آبی-بنفش درمیآید. نکتهی مهم این است که برای انجام سریعتر این واکنش، pHِ محیط باید کاهش پیدا کند که برای این منظور از سرکه بعنوان اسید استفاده میشود.
آب اکسیژنه نیز برای تجزیهی نمک ید و آماده کردن آن برای انجام واکنش به محلول اضافه میشود.
تمیز کردن:
تمام وسایل و ظروفی را که در این آزمایش از آنها استفاده کردید به خوبی بشویید و باقیماندهی محلولها را نیز داخل سینک بریزید.
منابع مفيد:
دانشنامه - کمکاري تيروييد
دانشنامه - پُرکاري تيوييد
دانشنامه - نمک
«دانشنامه - نمک «ماده غذايي
دانشنامه - نقش بُد در بدن
دانشنامه - نشاسته
ویکیپدیا - نمک يُد دار
ویکیپدیا - غده تيروييد