مقدمه:

آیا تا به حال به این موضوع فکر کرده‌‌اید که چند نوع جاندار در اطراف شما، در حیاط خانه یا پارک محلی‌‌تان زندگی می‌‌کنند؟ منظور ما از جاندار تنها پرندگان یا سگ‌‌ها و گربه‌‌ها نیستند. حیوانات انواع و شکل‌‌های بسیار مختلفی دارند، از خرس‌‌های بزرگ تا سوسک‌‌های بسیار کوچک، همه نوعی حیوان هستند که ویژگی‌‌های مخصوص به خود را دارند. تفاوت میان حیوانات به ما کمک می‌‌کند که آنها را در گروه‌‌های مختلف تقسیم‌‌بندی کنیم. یکی از انواع تقسیم‌‌بندی‌‌ جانداران شاخه است. آیا می‌‌دانید شما به چه شاخه‌‌ای تعلق دارید؟ فکر می‌‌کنید عنکبوت متعلق به چه شاخه‌‌ای باشد؟ در این فعالیت علمی شما تنوع زیستی حیوانات محل زندگی خود را بررسی خواهید کرد تا متوجه شوید بیشتر این جانداران به چه شاخه‌‌ای تعلق دارند.

پیش‌‌زمینه:
هر حیوان ویژگی‌‌های منحصر به فردی دارد. حیوانات بر اساس ویژگی‌‌های مشترکی که دارند در دسته‌‌هایی به نام شاخه قرار داده می‌‌شوند. (این نوع دسته‌‌بندی بین رده و فرمانرو قرار دارد. برای اطلاعات بیشتر به لینک‌‌های مرتبط در انتهای متن مراجعه کنید.) به طور کلی حدود ۳۵ شاخه تنها در قلمرو حیوانات وجود دارد، اما بیشتر آنها بسیار نادر هستند. دانشمندان برای توصیف اکثر حیوانات از هشت شاخه‌‌ی اصلی استفاده می‌‌کنند: اسفنجی‌‌ها (Porifera)، مرجانیان (Cnidaria)، کرم تخت (Platyhelninthes)، کرم حلقوی (Annelida)، نرم‌‌تنان، بندپایان، خارپوستان و شاخه‌‌مهره‌‌داران. این نام‌‌ها ممکن است در نگاه اول عجیب و غریب به نظر بیایند، اما به محض اینکه یک مثال زنده از آنها در نزدیکی محل زندگی خود ببینید، راحت‌‌تر آنها را می‌‌آموزید.

بسته به اینکه در چه منطقه‌‌ای زندگی می‌‌کنید، شاخه‌‌هایی از حیوانات که بیشتر با آنها برخورد خواهید کرد ممکن است شاخه-مهره‌‌داران، بندپایان، نرم‌‌تنان و کرم‌‌های حلقوی باشند. شاخه‌‌مهره‌‌داران معروف‌‌ترین گروه هستند، اگر چه تعداد جاندارانی که در این گروه جای می‌‌گیرند زیاد نیست. آیا می‌‌توانید حدس بزنید این شاخه شامل چه حیواناتی می‌‌شود؟ آیا تمام مهره‌‌داران در این شاخه قرار می‌‌گیرند و بدین ترتیب ما انسان‌‌ها نیز در کنار سگ‌‌ها، گربه‌‌ها، خرگوش‌‌ها، موش‌‌ها، قورباغه‌‌ها و سمندرها، حیوانات مزرعه از جمله گاو، گوسفند، مرغ و خروس، و حیوانات باغ وحش از جمله گورخر، شیر، ببر، پاندا، زرافه، خرس قطبی و ... جزو آن هستیم؟

بندپایان جاندارانی شامل حشرات (مانند سوسک، پروانه، مگس، زنبور، ملخ و مورچه) و همچنین هزارپا، عنکبوت، میگو، خرچنگ و بسیاری دیگر هستند. نرم‌‌تنان شامل حلزون، صدف، ماهی مرکب و اختاپوس می‌‌شوند. کرم‌‌های حلقوی (Annelida) کرم‌‌هایی قطعه قطعه هستند و شامل کرم‌‌های خاکی (که برای باغبانی مورد استفاده قرار می‌‌گیرند) و کرم‌‌های آبزی می‌‌شوند. به نظر شما کدام شاخه از جانداران در محیط زندگی شما رایج‌‌تر است؟

مواد و وسایل مورد نیاز:
یک برگ کاغذ
مداد یا خودکار
دوربین دیجیتال (اختیاری)
ذره‌‌بین (اختیاری)
یک محل مناسب برای انجام مشاهدات

آماده‌‌سازی:

مکان انجام مشاهدات خود را انتخاب کنید. در این مکان باید تنوع جانداران وجود داشته باشد. می‌‌توانید مشاهدات خود را در حیاط منزل، پارک، کنار دریاچه و ... انجام دهید.
زمانی مناسب برای انجام مشاهدات خود انتخاب کنید و در صورت نیاز از یک بزرگتر بخواهید شما را همراهی کند.

روش کار:
برگه کاغذ و مداد یا خودکار را به همراه دوربین دیجیتال و ذره‌‌بین (اختیاری) به محل انجام مشاهدات خود ببرید. (در صورت نیاز با بزرگتر خود به آنجا بروید.)

ابتدا یک ناحیه‌‌ی کوچک را برای بررسی انتخاب کنید. مثلاً می‌‌توانید یک توده از برگ‌‌های روی زمین، چند سنگ، چمن، علف-های هرز خشک، یک درخت و ... را مد نظر قرار دهید. (این‌‌ها میکروزیستگاه‌‌های مختلف هستند.) میکروزیستگاه‌‌های دیگر را در دفعات بعدی بررسی خواهید نمود.

در میکروزیستگاهی که مد نظر قرار دادید با دقت به دنبال حیوانات مختلف بگردید. ممکن است برای این کار لازم باشد سنگ-ها را جابه‌‌جا کنید تا بتوانید زیر آنها را ببینید. انواع حیواناتی که مشاهده می‌‌کنید را روی کاغذ یادداشت کنید. (مثلاً ممکن است پرنده، عنکبوت یا سوسک ببینید.) نگران تشخیص نوع حیوانات در همان لحظه نباشید. اگر موجودی ناشناس دیدید، توضیحی درمورد آن روی کاغذ بنویسید یا از آن عکس بگیرید تا بعد به طور دقیق آن را شناسایی کنید. چه حیواناتی مشاهده می‌‌کنید؟ آنها در چه نوع میکروزیستگاهی زندگی می‌‌کنند؟ (خشک، مرطوب، سرسبز، سنگی و ...)

حال یک ناحیه‌‌ی دیگر را برای مشاهده انتخاب کنید و همین مراحل را در مورد آن انجام دهید. چه حیواناتی در این قسمت می‌‌بینید؟ آیا حیواناتی از این قسمت مشابه با قسمت قبلی هستند؟ شرایط زیستی این منطقه‌‌ی جدید نسبت به مورد قبلی چه تفاوت‌‌هایی دارد؟

همین مشاهدات را در میکروزیستگاه‌‌های دیگر نیز انجام دهید. سعی کنید میکروزیستگاه‌‌هایی بسیار متفاوت (مثلاً آفتابی در مقابل بدون آفتاب، خشک در مقابل مرطوب و ...) و میکروزیستگاه‌‌هایی مشابه (مثلاً هردو در سایه، هر دو خشک و ...) بیابید. در صورت امکان حداقل پنج میکروزیستگاه مختلف را مورد بررسی قرار دهید. آیا به نظر می‌‌رسد برخی از حیوانات زیستگاه خاصی را در مقایسه با بقیه‌‌ی حیوانات ترجیح می‌‌دهند؟ (مثلاً زیستگاه مرطوب یا خشک)

پس از اتمام مشاهدات، سعی کنید حیواناتی که دیدید را بر حسب شاخه تقسیم‌‌بندی کنید. بسته به اینکه در چه منطقه‌‌ای مشاهدات خود را انجام داده باشید، شاخه‌‌هایی که بیشتر با آن رو به رو می‌‌شوید شاخه‌‌مهره‌‌داران، بندپایان، نرم‌‌تنان و کرم‌‌های حلقوی هستند. به خاطر داشته باشید که شاخه‌‌مهره‌‌داران شامل تمام مهره‌‌داران (از جمله ما انسانها، سگ‌‌ها، گربه‌‌ها، قوراغه‌‌ها، ماهی‌‌ها، گاوها، پرندگان و ...)، بندپایان شامل حشرات، هزارپاها، میگوها و ...، نرم‌‌تنان شامل حلزون و صدف و کرم‌‌های حلقوی نیز شامل کرم خاکی هستند.

کدام شاخه تعداد حیوانات متنوع بیشتری در محل زندگی شما دارد؟ حیوانات کدام شاخه کم‌‌یاب‌‌تر هستند؟ آیا شاخه‌‌ای وجود دارد که هیچ حیوانی متعلق به آن را پیدا نکرده باشید؟ به نظرتان تنوع زیستی در محل زندگی شما چقدر است؟ آیا تعداد زیادی از یک حیوان مشخص در میکروزیستگاهی خاص مشاهده کردید؟

آزمایش‌‌های تکمیلی:
در این فعالیت علمی شما میکروزیستگاه‌‌های مختلف در یک منطقه را بررسی کردید. می‌‌توانید آزمایش‌‌های بیشتری انجام دهید و در آنها مناطق دیگری را مورد بررسی قرار دهید تا میکروزیستگاه‌‌ها را در این مناطق با هم مقایسه کنید. پارک‌‌های محله-ی شما چه تفاوتی از نظر حیوانات موجود در آنها با هم دارند؟ اگر در نزدیکی دریا زندگی می‌‌کنید، بررسی کنید که حیوانات ساحل با حیوانات یک پارک دارای درخت و چمن چه تفاوتی دارند. (اگر قصد بررسی منطقه‌‌ای دریایی را دارید، حتماً قبل از شروع کار در مورد شاخه‌‌های رایج ساکن در این منطقه تحقیق کنید.)

یک نقشه از محل حضور جانوران مختلف در منطقه‌‌ای که بررسی کردید تهیه کنید. برای این کار ابتدا نقشه‌‌ای از محل مورد بررسی تهیه کنید و در آن مکان‌‌های مهم از جمله خانه، بالکن، درختان، باغچه و ... را مشخص کنید. سپس از آن چند کپی بگیرید. حال با داشتن نقشه‌‌ها می‌‌توانید روی هر کدام محل حضور جانداران مربوط به یک شاخه‌‌ی خاص را علامت گذاری کنید. انواع خاص جانداران بیشتر در چه مناطقی یافت می‌‌شوند؟ کدام منطقه تنوع زیستی بیشتری دارد؟ کدام منطقه کمترین تنوع زیستی را دارد؟

مشاهده و نتیجه‌‌گیری:
آیا در مشاهدات خود بیشتر با بندپایان رو به رو شدید؟

نوع حیواناتی که در این فعالیت علمی می‌‌یابید بستگی به مکان مورد بررسی دارد. اما در بیشتر باغچه‌‌ها، پارک‌‌ها و ... بندپایان شاخه‌‌ی رایج در موجوداتی است که مشاهده می‌‌کنید. از جمله حیوانات این شاخه مگس، سوسک، عنکبوت، ملخ، هزارپا، مورچه، پروانه، زنبور، جیرجیرک و ... هستند. همچنین ممکن است در بررسی‌‌های خود به حلزون نیز برخورده باشید. اگر داخل خاک را گشته باشید احتمالاً چند کرم خاکی نیز دیده‌‌اید. چنانچه خودتان را نیز در این شمارش به حساب بیاورید، در این فعالیت حداقل یک موجود از گروه شاخه‌‌مهره‌‌داران در نتایج خود دارید. دیگر جانداران رایج این شاخه پرندگان، سگ‌‌ها و گربه‌‌ها هستند.

منبع:

How Biodiverse Is Your Backyard?

منابع مفيد:
محيط زندگي جانوران مختلف

علوم زيستي

زيستگاه‌هاي جهان

محيط زيست

اکولوژي عمومي

بخش زيست فعاليت‌هاي علمي رشد

تنوع زيستي

 طبقه بندي علمي جانداران-ويکيپديا

شاخه (زيست شناسي)- ويکيپديا